Theo hiệp ước START III có hiệu lực từ năm 2011, cả Nga và Mỹ đều không được phép sở hữu quá 1.550 đầu đạn hạt nhân và 700 phương tiện chuyên chở chiến lược như tên lửa đạn đạo liên lục địa, máy bay ném bom chiến lược hay tàu ngầm hạt nhân…
Dù bị giám sát chặt chẽ, nhưng cả Moscow và Washington đều liên tục cập nhật kho vũ khí hạt nhân của mình. Sau nhiều thập kỷ, nhiều vũ khí hạt nhân đã tới niên hạn kiểm tra hoặc loại biên do quá cũ. Chúng cần được thay thế bằng vũ khí cùng loại đang niêm cất hoặc bổ sung bằng thế hệ vũ khí mới.
 |
| Tên lửa đạn đạo liên lục địa RS-28 Sarmat của Nga. Ảnh: Rian |
Ví dụ, Nga đã đưa vào sử dụng tên lửa đạn đạo liên lục địa Sarmat vào năm 2018, có khả năng tấn công mục tiêu ở khoảng cách 17.000km. Trong khi đó, Lầu Năm Góc cũng đã chuẩn bị chương trình hiện đại hóa vũ khí hạt nhân đầy tham vọng trị giá cả nghìn tỷ USD.
Vậy Nga và Mỹ đã kiểm tra kho vũ khí hạt nhân của nhau như thế nào và việc loại bỏ các loại vũ khí hạt nhân cũ phải loại biên được thực hiện ra sao?
Nguyên tắc kiểm tra chéo
Theo thỏa thuận giữa hai nước, các nhóm chuyên gia sẽ đến kiểm tra các căn cứ hạt nhân và được phép kiểm tra bất kỳ tổ hợp vũ khí nào có trong trang bị.
“Ủy ban kiểm tra có thể đến một căn cứ quân sự, tháo bỏ lớp vỏ bọc của một tên lửa liên lục địa và kiểm tra số lượng đầu đạn hạt nhân chứa bên trong. Theo quy định, một số tên lửa của Nga được phép mang tới không quá 8 đầu đạn hạt nhân”, ông Alexey Arbatov, giám đốc Trung tâm An ninh Quốc tế thuộc Viện Kinh tế thế giới và Quan hệ quốc tế Nga chia sẻ.
Ông Alexey Arbatov cũng nói về cách giám sát số lượng tên lửa trên tàu ngầm hạt nhân chiến lược của Mỹ với ví dụ là mẫu tên lửa Trident. Hải quân Hoa Kỳ có 14 tàu ngầm hạt nhân chiến lược với 24 tên lửa Trident trên mỗi tàu và mỗi tên lửa chứa 8 đầu đạn hạt nhân (tổng cộng có 192 đầu đạn hạt nhân trên mỗi tàu ngầm). Theo quy định của START III, quân đội Mỹ đã phải giảm số lượng đầu đạn hạt nhân trên mỗi tên lửa Trident xuống còn 3 đơn vị. Từ đó giảm tổng lượng đầu đạn hạt nhân mỗi tàu ngầm được phép mang theo.
 |
| Tổ hợp tên lửa đạn đạo cơ động RS-24 Yars nằm trong biên chế Lực lượng Tên lửa chiến lược Nga. Ảnh: lenta |
“Điều này có thể dễ dàng xác minh tại chỗ. Ủy ban chọn một tàu ngầm và một tên lửa được tháo khỏi giếng phóng để chuyển tới địa điểm bảo trì, nơi khoang chứa đầu đạn được tháo khỏi tầng đẩy tên lửa. Các đầu đạn được che kín để giấu thiết kế và thanh sát viên đếm số lượng đầu đạn có trong tên lửa”, ông Arbatov giải thích.
Hoạt động kiểm tra có phần khác biệt đối với máy bay ném bom tầm xa, khi một số chúng đã được loại khỏi danh sách vũ khí chuyên chở chiến lược và thực hiện các nhiệm vụ chiến thuật. Điều này đồng nghĩa với việc máy bay phải tháo bỏ các giá treo cỡ lớn để lắp tên lửa hành trình hạng nặng hay bom hạt nhân. Sau khi hoàn thành các bước loại bỏ trang bị này, chúng sẽ được sử dụng như máy bay ném bom thông thường. Điều này có thể thấy rõ với máy bay ném bom siêu âm B-1B Lancer của Không quân Mỹ.
Hiện tại, không có bất kỳ quy định nào liên quan tới kiểm tra đầu đạn hạt nhân. Chúng đơn giản là được chuyển tới cơ sở niêm cất hoặc xử lý chuyên môn.
"Tám lần một năm, Nga và Mỹ trao đổi báo cáo tiến độ về việc tái chế và xử lý tên lửa hạt nhân, bao gồm vị trí của từng tên lửa, vị trí chính xác của trạm tái chế và ngày chính xác loại bỏ chúng. Toàn bộ quá trình được theo dõi qua vệ tinh", nhà phân tích quân sự Nga Viktor Litovkin chia sẻ.
Chuyên gia này cho biết mỗi bước xử lý vũ khí hạt nhân đều được chụp ảnh và quay video. Dữ liệu này đủ để giải mã chính xác loại vật thể được xử lý là gì và lưu giữ được thông số kỹ thuật và chiến thuật đầy đủ của vũ khí.
Tại các cơ sở tái chế, tên lửa được cưa thành từng mảnh và được trưng bày công khai. “Điều quan trọng là phải cho bên kia xem các mảnh tên lửa”, chuyên gia Viktor Litovkin nói. Tuy nhiên, quá trình tháo đầu đạn hạt nhân phải được thực hiện trước đó để đảm bảo an toàn, cũng như giữ bí mật công nghệ cần thiết.
Vũ khí hạt nhân được phá hủy như thế nào?
Một số đầu đạn và tên lửa hạt nhân bị phá hủy theo cách đơn giản nhất là phóng chúng vào các bãi thử, nhưng không có chứa vật chất hạt nhân bên trong. Động năng va chạm sẽ phá hủy chúng.
Nếu không thể thực hiện được quy trình trên vì một lý do nào đó (hệ thống điều khiển, động cơ không làm việc), tên lửa sẽ được tháo dỡ tại các cơ sở đặc biệt, nơi chúng được biến thành phế liệu. Những mảnh vỡ tên lửa cũng được xé nhỏ để không thể tái chế thành tên lửa mới. Thiết bị phóng của tên lửa được tháo rời, cắt nhỏ và nấu chảy.
 |
| Tên lửa đạn đạo phóng từ tàu ngầm Trident IV của Hải quân Mỹ. Ảnh: Defense News |
Phương thức này thường được cả Nga và Mỹ chấp thuận vì dễ dàng giám sát và hiệu quả cao.
Phương thức cuối cùng là vũ khí hạt nhân được xử lý và chôn sâu trong lòng đất. Tới thời điểm hiện tại, nhân loại vẫn chưa tìm ra phương pháp xử lý hiệu quả đầu đạn hạt nhân, cũng như chất thải hạt nhân từ các nhà máy điện nguyên tử. Vấn đề là các chuyên gia Nga và Mỹ phải tìm vị trí chôn và phương án xử lý để đảm bảo an toàn bức xạ sau đó.
Theo cách này, vật liệu hạt nhân được chứa trong những chiếc kén làm từ vật liệu đặc biệt để chống bức xạ. Những chiếc kén được chôn sâu hàng trăm mét dưới lòng đất trên nền đá gốc để tránh nguy cơ bị ảnh hưởng do động đất và kiến tạo địa tầng.
TUẤN SƠN (tổng hợp)
