Trong mâm cỗ cúng tổ tiên, không thể thiếu bánh chưng. Bánh chưng thể hiện tinh hoa của trời đất, lòng thành của con cháu dâng lên ông bà.
Nguồn gốc về bánh chưng: Tình yêu của người mẹ
Theo truyền thống người Việt từ bao đời nay, bánh chưng ngàyTết thể hiện được chữ hiếu của con cái với cha mẹ. Bánh chưng được gói từ nhiều lớp lá cẩn thận, nhẹ nhàng bao bọc lấy lớp nhân bên trong một cách gọn gàng như một cách ví von lòng mẹ luôn bao bọc và chở che cho con cái.
Vì thế, phong tục lấy bánh chưng làm quà biếu dâng lên cha mẹ bắt nguồn từ đây.
Truyền thuyết xưa kể rằng bánh chưng có từ thời vua Hùng Vương thứ 6. Sau khi phá xong giặc Ân, vua muốn truyền ngôi cho cáccon nên nhân dịp đầu xuân, vuamới hội các hoàng tử mà bảo rằng: “Con nào tìm được thức ngon lành để bày cỗ có ý nghĩa hay thì ta truyền ngôi cho”.
Các con của vua Hùng đua nhau kiếm của con vật lạ, hy vọng được kế vị ngai vàng. Con trai thứ mười tám của Hùng Vương thứ 6 là Lang Lèo (tên gọi khác là Tiết Liêu), tính tình nhân hậu, chí hiếu, song vì mẹ mất sớm, không có người chỉ vẽ, nên anh rất lo lắng không biết phải làm sao.
Một đêm, anh bỗng mơ thấy Thần Đèn báo mộng: “Vật trong trời đất không có gì quý bằng gạo, là thức ăn nuôi sống con người. Nên lấy gạo nếp làm bánh hình tròn và hình vuông, để tượng trưng Trời Đất. Lấy lá bọc ngoài, đặt nhân trong ruột để tượng hình cha mẹ sinh thành”.
Lang Lèo (sau này có người gọi Lang Liêu) tỉnh dậy liền mừng rỡ làm theo lời Thần dặn, chọn gạo nếp, đậu xanh thật tốt, thịt lợn (heo) ba rọi dày thật tươi.
Đến hẹn, các lang đều đem cỗ tới, đủ cả sơn hào hải vị. Lang Lèo chỉ có bánh dầy bánh chưng. Vua lấy làm lạ hỏi, lang đem thần mộng tâu lên. Vua nếm bánh, thấy ngon, lại khen có ý nghĩa hay, bèn truyền ngôi cho Lang Lèo, tức đời vua Hùng Vương thứ 7.
Từ đó, cứ đến Tết nguyên đán hay các dịp đám cưới, dân gian bắt chước làm theo, sau thành tục lệ để cúng Tổ tiên, cúng trời đất.
Nguyên liệu của bánh chưng gắn liền với nền công nghiệp lúa nước
Cùng với truyền thuyết xa xưa ấy, chiếc bánh chưng gói ghém cả một nền văn minh nông nghiệp lúa nước thời bấy giờ.
Bên ngoài của chiếc bánh chưng là lá dong gói có sẵn trong tự nhiên, bên trong được chế biến từ gạo nếp, đậu xanh, hành, thịt heo... đều là những nguyên liệu nấu ăn truyền thống của dân tộc Việt Nam.
Bánh chưng sáng tạo, đậm đà bản sắc dân tộc còn ở những vật liệu và cách gói, cách nấu. Lúa gạo thì tượng trưng cho nền văn hóa lúa nước, nhiệt đới, nóng và ẩm, được chế biến dưới nhiều hình thức khác nhau, mang tính đậm đà bản sắc dân tộc Việt Nam hay Đông Nam Á.
Bước chuẩn bị và cách nấu bánh chưng ngày Tết:
Lá dong: rửa từng lá thật sạch hai mặt và lau thật khô. Rửa càng sạch bánh càng đỡ bị mốc về sau. Trước khi, gói lá dong được người gói bánh dùng dao bài mài thật sắc (loại dao nhỏ chuyên dùng để gọt), cắt bỏ bớt cuộng dọc sống lưng lá để lá bớt cứng, để ráo nước. Một số vùng vẫn hay dùng lá chuối, trước khi gói nhúng nước sôi để dẻo. Lau thật khô trên lá, cắt cạnh nhỏ vừa gói bánh.
Gạo nếp: nhặt loại bỏ hết những hạt gạo khác lẫn vào, vo sạch, ngâm gạo ngập trong nước cùng 0,3% muối trong thời gian khoảng 12-14 giờ tùy loại gạo và tùy thời tiết, sau đó vớt ra để ráo. Có thể xóc với muối sau khi ngâm gạo thay vì ngâm nước muối.
Đỗ xanh: Giã nhuyễn, ngâm nước ấm 40° trong 2 giờ cho mềm và nở, đãi bỏ hết vỏ, vớt ra để ráo. Nhiều nơi dùng đỗ hạt đã đãi vỏ trong khi những nơi khác cho vào chõ đồ chín, mang ra dùng đũa cả đánh thật tơi đều mịn. Sau đó chia ra theo từng nắm, mỗi chiếc bánh chưng được gói với hai nắm đậu xanh nhỏ. Cũng có một số nơi nhét sẵn thịt lợn vào giữa nắm đỗ.
Thịt lợn: Thịt heo đem rửa để ráo, cắt thịt thành từng miếng cỡ từ 2,5 đến 3 cm sau đó ướp với hành tím xắt mỏng, muối tiêu hoặc bột ngọt khoảng hai giờ cho thịt ngấm.
Khâu chuẩn bị nguyên liệu, vật liệu cho bánh chưng đặc biệt quan trọng để bánh có thể bảo quản được lâu dài không ôi thiu hay bị mốc. Thịt ướp dùng nước mắm, vo nếp không sạch, đãi đậu không kỹ hay rửa lá còn bẩn, không lau khô lá trước khi gói đều có thể khiến thành phẩm chóng hỏng.
Độc đáo hơn nữa, khi nấu trong một thời gian khá dài thường trên 10 tiếng, phải để lửa râm râm, bánh mới ngon. Nấu bằng lò gas, tuy nhanh, nóng quá cũng sẽ không ngon.
Vì được gói bằng lá dong, bánh chưng vừa xanh vừa đẹp, thơm hơn lá chuối. Phải gói thật kín, không cho nước vào trong, bánh mới ngon. Lạt phải buộc thật chật, chắc; gói lỏng tay, ăn không ngon. Song nếu chắc quá, bánh cũng không ngon.
Tuy gọi là luộc (người Việt Nam thích luộc, người Trung Quốc thích quay), nhưng vì nước không tiếp xúc với vật liệu được luộc, nên lại là hình thức hấp hay chưng (chưng cách thủy), giữ nguyên được chất ngọt của gạo, thịt, đậu.
Vì nấu lâu như thế, các vật liệu như thịt (phải là thịt vừa nạc vừa mỡ mới ngon; chỉ thịt nạc, nhân bánh sẽ khô), gạo, đậu đều nhừ. Cũng vì thời gian chưng lâu, khiến các chất như thịt, gạo đậu nhừ, có đủ thời gian chan hòa, ngấm vào nhau, trở thành hương vị tổng hợp độc đáo, cũng mang một triết lý sống chan hòa, hòa đồng của dân tộc ta.
Cách chế biến như thế rất độc đáo, công phu. Bánh chưng có thể để lâu được. Khi ăn bánh chưng, người ta có thể chấm với các lọai mật hay với nước mắm thật ngon, giàu chất đạm; cũng có thể ăn thêm với củ hành muối, củ cải dầm hay dưa món…
Hơn nữa, bánh chưng Tết còn có ý nghĩa lớn về mặt dinh dưỡng. Với các nguyên liệu vô cùng bổ dưỡng như gạo nếp, đỗ xanh và thịt heo bánh chưng cung cấp rất nhiều vi chất và vitamin bổ dưỡng cho cơ thể.
Cụ thể như đỗ xanh chứa chất thanh nhiệt giải độc, giảm các hiện tương sưng tấy làm bánh chưng có vị thanh giúp cân bằng với độ béo của thịt và đồ nếp. Bên cạnh đó, gạo nếp cung cấp lượng tinh bột lớn đồng thời là một thực phẩm rất tốt cho gan.
