Huyện miền núi Con Cuông (Nghệ An) nổi tiếng với cảnh sắc núi non hùng vĩ. Tuy nhiên, ít người biết, nơi đây có tấm bia cổ trường tồn cùng thời gian. Đó là bia Ma Nhai được khắc trên núi Nam Thành, ở xã Chi Khê.
Nằm ẩn khuất sau dãy núi đá vôi, "Ma Nhai kỷ công bi văn" (bia Ma Nhai) là tấm bia cổ được khắc trực tiếp lên núi đá.
Ngọn núi nơi có tấm bia Ma Nhai cổ (Ảnh: Nguyễn Duy).
Theo sử sách ghi chép, bia do Hoàng Giáp Nguyễn Trung Ngạn biên soạn và khắc lên vách núi. Tấm bia nhằm kỷ niệm chiến công của Thái Thượng Hoàng Trần Minh Tông (1300-1357) chống giặc Ai Lao.
Năm 1329, sau 15 năm trị vì đất nước, Trần Minh Tông nhường ngôi cho Thái tử Trần Vượng (vua Trần Hiến Tông) rồi lui về làm Thái Thượng Hoàng.
Vào đầu thế kỷ XIV, quan hệ bang giao giữa Đại Việt với nước láng giềng Ai Lao có nhiều mối bất hòa. Lợi dụng tình hình đó, một số bộ tộc ở phía tây Nghệ An, được sự hậu thuẫn của Ai Lao đã nhiều lần đem quân đánh chiếm, cướp phá khiến người dân vô cùng cực khổ.
Để bảo vệ bờ cõi và cuộc sống bình yên của nhân dân, năm Ất Hợi niên hiệu Khai Hựu thứ 7 (1335), Thái Thượng Hoàng Trần Minh Tông quyết định thân chinh chỉ huy quân đội, hiệu lệnh tiến đánh Ai Lao. Thấy binh hùng, tướng mạnh của nhà Trần, giặc Ai Lao thất thế nên rút quân, từ bỏ ý định xâm phạm bờ cõi Đại Việt.
Nơi đây được đặt bàn thờ và biển giới thiệu về văn bia Ma Nhai để mọi người đến thắp hương (Ảnh: Nguyễn Duy).
Sau thắng lợi, Trần Minh Tông xuống chiếu lui quân. Trên đường hồi kinh, trong lúc nghỉ ngơi dưới chân núi Thành Nam, ông lệnh cho Phát Vận Sứ Nguyễn Trung Ngạn soạn văn, khắc chữ ghi lại trên vách đá về chiến công đánh đuổi quân Ai Lao.
Nội dung tấm bia thể hiện: "Cuối thu năm Ất Hợi (1335), nhà vua thống lĩnh lục quân đi tuần ở cõi tây. Thế tử nước Chiêm Thành, nước Chân Lạp, nước Xiêm và tù trưởng đạo thần là Quỳ, Cầm, Xa, Lặc, rồi các bộ mán mới phụ thuộc là tù trưởng rợ Bôi Bồn và rợ Thanh Xa đều dâng sản vật của địa phương mình, đồng thời tranh nhau đón rước.
Văn bia Ma Nhai được khắc trên vách núi đá (Ảnh: Nguyễn Duy).
Chỉ một mình tên giặc Bổng cứ giữ thói u mê, sợ tội mà chưa tới chầu ngay. Đến cuối Đông, vua đóng quân ở cánh đồng Cự Đồn, thuộc Mật Châu, rồi lệnh cho các tướng cùng với quân lính mọi rợ vào tận nơi ở của chúng. Tên giặc Bổng nghe uy thế liền trốn chạy, vua bèn xuống chiếu đem quân về".
Bia Ma Nhai được giới nghiên cứu xếp vào hàng bia đá có nét chữ lớn nhất Việt Nam. Qua đo đạc, trung bình mỗi chữ cái có đường kính khoảng 10,5cm trên tổng diện tích gần 3,5m2. Tấm bia được khắc ở độ cao gần 100m.
Trải qua gần 700 năm, bia đá vẫn trường tồn, nhắc nhở hậu thế luôn ghi nhớ công lao to lớn của cha ông trong sự nghiệp bảo vệ bờ cõi, độc lập của dân tộc.
Qua 7 thế kỷ, những chữ trên văn bia vẫn còn nguyên vẹn (Ảnh: Nguyễn Duy).
Tháng 7/2011, bia Ma Nhai được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Chính quyền đã làm biển chỉ dẫn, bảng giới thiệu, xây lối lên xuống bằng bê tông. Trải qua thăng trầm của thời gian, hiện nay văn bia còn nguyên vẹn, chữ trên vách núi không bị mờ.
Bên dưới núi có một hang đá nhỏ rộng khoảng 10m2, được người dân địa phương lập bàn thờ, đặt lư hương, cử người tuần tra bảo vệ. Vào ngày rằm và mùng 1 Âm lịch, du khách thập phương thường đến cung tiến lễ vật hương, hoa, quả…, tưởng nhớ các tướng lĩnh đã hy sinh trong cuộc chiến bảo vệ biên cương.
Khu vực vách núi được bao bọc bởi cây cối mát mẻ (Ảnh: Nguyễn Duy).
Ông Phan Anh Tài, Trưởng phòng Văn hóa - Thông tin huyện Con Cuông, cho biết bia Ma Nhai là di sản lịch sử quý giá của địa phương. Nhằm phát huy tối đa giá trị văn hóa và lịch sử của di tích này, chính quyền địa phương đang lập đề án, quy hoạch 7ha đất quanh núi Thành Nam để bảo vệ và phát triển du lịch.
Bên cạnh đó, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Nghệ An cũng đã trình hồ sơ, đề nghị Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO) công nhận tấm bia là Di sản tư liệu thế giới.
