“Thành phố Hà Nội, các tỉnh Tuyên Quang, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, nhất là Yên Bái chuẩn bị phương án xấu nhất có thể xảy ra với hồ Thác Bà”.
Đây là một đoạn ngắn trong Công điện số 92/CĐ-TTg mà trực tiếp Thủ tướng Phạm Minh Chính ký gửi Bí thư, Chủ tịch UBND các tỉnh, thành phố liên quan chiều tối ngày 10/9.
Trước đó chỉ vài tiếng, khi Thủ tướng Phạm Minh Chính đang đi thị sát tình hình ngập lụt ở các tỉnh phía Bắc, Phó Thủ tướng Bùi Thanh Sơn đã ký Công điện số 91/CĐ-TTg gửi riêng Bí thư, Chủ tịch UBND 3 tỉnh Lào Cai, Hà Giang và Yên Bái triển khai các biện pháp khẩn cấp bảo đảm an toàn đập thủy điện Thác Bà.
Tất cả bắt nguồn từ diễn biến rất nhanh từ thượng nguồn sông Chảy, con sông lớn nhất cấp nước cho thủy điện Thác Bà, công trình năng lượng quan trọng được Liên Xô cũ giúp Việt Nam xây dựng từ năm 1971.
Thác Bà 1971 đối mặt cơn bão số 3 lịch sử 2024
Thủy điện Thác Bà nằm trên địa phận tỉnh Yên Bái, cách Hà Nội 180km về phía Tây Bắc. Thời điểm được xây dựng là thủy điện lớn nhất cả nước, với lòng hồ có thể chứa 3,9 tỷ m3 nước.
Nguồn nước đổ vào hồ chủ yếu là sông Chảy, và một số sông ngòi nhỏ như ngòi Hanh, ngòi Cát…
Sông Chảy nhận nước từ rừng núi các tỉnh Hà Giang, Lào Cai, Yên Bái. Nước hồ thì theo các tổ máy và cửa xả đập chính đổ xuống sông Chảy, theo dòng đi tiếp rồi hợp lưu với sông Lô ở địa phận huyện Đoan Hùng, Phú Thọ.
Từ đây, sông Lô xuôi xuống, cùng sông Đà từ vùng Tây Bắc hợp lưu vào sông Hồng đoạn ngã ba Bạch Hạc, Phú Thọ, cứ thế chảy về Hà Nội và các tỉnh đồng bằng trước khi đổ ra biển.
Vào thời ấy, các chuyên gia Liên Xô đã lấy lũ lịch sử từng có thể ghi nhận trên sông Chảy, lưu lượng hơn 4.000m3/s vào năm 1961, để thiết kế thủy điện Thác Bà. Theo đó, 3 cửa xả mặt cùng với các tổ máy được thiết kế với khả năng xả tối đa hơn 3.000m3/s.
Vậy nhưng bão số 3 đã gợi ý những yếu tố bất thường có tính lịch sử mới cho cả Bắc bộ rộng lớn, trong đó có Thác Bà nhỏ bé của Yên Bái.
Cơn bão có tên quốc tế YAGI trở thành siêu bão mạnh nhất 30 năm qua đi vào Biển Đông, và thậm chí là mạnh nhất trong 70 năm qua khi vượt qua đảo Hải Nam để rồi xuyên thẳng vào bờ biển Hải Phòng, Quảng Ninh, cắt qua Hải Dương, Hưng Yên rồi đánh vào Hà Nội, trước khi tan dần ở vùng Tây Bắc xa xôi.
Bão số 3 tan ngày 9/9 thì đồng thời các tỉnh Đông Bắc bộ phải đối mặt những trận mưa lớn, kéo dài kỷ lục. Rừng núi Hà Giang, Lào Cai, Tuyên Quang, Yên Bái đón một lượng mưa rất lớn, khiến nước đổ về hồ Thác Bà tăng liên tục.
Đến 9 giờ sáng 10/9, lưu lượng nước đổ về đạt mức lịch sử 5.600m3/s, cao hơn cả lũ lịch sử được sử dụng làm căn cứ thiết kế, và gần gấp đôi khả năng xả lũ của đập chính.
Nước trong hồ lên từng giờ với dự báo lúc ấy rất có thể sẽ sớm xảy ra một thảm họa, nếu không có giải pháp ứng phó kịp thời. Các đoàn công tác của Bộ NN&PTNT, Bộ Công Thương lập tức tới hiện trường, cùng chính quyền Yên Bái, các địa phương liên quan, và Công ty CP Thủy điện Thác Bà đánh giá tình hình.
Cuộc họp đột xuất của Thủ tướng và cuộc sơ tán chưa từng có
Trưa 10/9, Thủ tướng Phạm Minh Chính đang đi thị sát tình hình lũ lụt và công tác ứng phó tại tỉnh Bắc Giang, đã dừng lại để họp trực tuyến với điểm cầu Trụ sở Chính phủ, và các điểm cầu Yên Bái, Tuyên Quang, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Hà Nội.
Một trong những nội dung Thủ tướng nghe báo cáo là tình hình nghiêm trọng của thủy điện Thác Bà. Từ đó, những quyết định quan trọng ban đầu đã được đưa ra.
Tại Trụ sở Chính phủ, Phó Thủ tướng Bùi Thanh Sơn ký công điện triển khai các biện pháp khẩn cấp bảo đảm an toàn đập thủy điện Thác Bà.
Các giải pháp kỹ thuật cũng được triển khai, trong đó chọn đập phụ số 4 của Thác Bà làm điểm lên phương án phá đập, chủ động giảm mực nước trong hồ khi có lệnh.
Ngoài ra, từ sáng cùng ngày, đã có dự lệnh về khả năng di dời khẩn cấp người và tài sản vùng có khả năng ngập do chủ động phá đập. Hệ thống chính trị cơ sở các huyện, thôn, xã liên quan của Yên Bái, thậm chí cả vùng Phú Thọ lân cận ngay lập tức vào cuộc thông báo cho người dân chuẩn bị.
Các tính toán cho thấy 3.186 hộ với hơn 11.279 nhân khẩu dân ở khu vực của 24 thôn, tổ dân phố thuộc các xã Vĩnh Kiên, Yên Bình, Hán Đà, Đại Minh, thị trấn Thác Bà của huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái cần được di chuyển sang các khu vực cao và an toàn.
Sau kết luận phiên họp buổi trưa của Thủ tướng, từ 13 giờ chiều, lực lượng các cấp đã bắt đầu triển khai việc sơ tán.
Tinh thần vẫn là “bốn tại chỗ”: Vận động bà con đến ở nhà người thân, quen nằm ngoài vùng ảnh hưởng. Sau đó mới đến tập trung tại các trụ sở chính quyền, trường học, trạm xá. Thiếu nữa mới lán trại.
Bà con chấp hành rất tốt. Người còn của còn. Mỗi người với giấy tờ cá nhân mang theo đến nơi sơ tán, còn lại tài sản, nhà cửa bỏ đấy, trong sự yên tâm của tình cảm, trách nhiệm đồng bào và sự trông coi của lực lượng công an, quân đội.
Đến 17 giờ, mọi việc hoàn tất. Yên Bái đã sẵn sàng cho tình huống xấu nhất…
Những phút giây nghẹt thở
Thác Bà là hồ nhân tạo nằm giữa các dãy núi, đồi nhấp nhô. Để xây dựng công trình này, khoảng giữa khe, sông, suối khi xưa đã được chặn lại bằng các đập đất, trở thành các đập phụ cao 62m. Còn đập chính nằm chắn ngang sông Chảy, ở thị trấn Thác Bà, huyện Yên Bình.
Theo thiết kế, đây là hồ đa mục tiêu, cả phòng chống lũ, thủy lợi tưới tiêu, và sản xuất điện năng.
Vào mùa mưa bão, nhất là khi bắt đầu có tin về bão số 3, hồ Thác Bà đã được vận hành tối đa để giảm mực nước xuống sâu, thấp hơn cả mực nước dâng bình thường, sẵn sàng đón lũ.
Tuy nhiên, ảnh hưởng của bão số 3, thời tiết cực đoan đã xuất hiện. Thậm chí mở hết 3 cửa xả lũ vẫn không kịp với lượng nước trên nguồn đổ về. Từ mực nước rất thấp đón lũ, hồ thủy điện này đầy lên nhanh chóng, bằng rồi vượt mực nước bình thường, và tiến nhanh lên mực nước 59,6m. Đây là mốc chuyển trạng thái sang khẩn cấp theo quy chế vận hành.
Đập phụ số 4 dài khoảng 50m ở khu vực xã Hán Đà được lựa chọn. Cùng với đó, việc di dời dân được triển khai trước một bước và hoàn tất. Nếu tình hình mưa lũ thượng nguồn không cải thiện, nước trong hồ lên mức 61m, thì sáng 11/9, việc không muốn nhất sẽ phải tiến hành…
Cả tối và đêm 10/9, cả Yên Bái nín thở.
Trên mạng xã hội, những người quan tâm và có hiểu biết về tình huống này đều thấp thỏm.
Theo dữ liệu quan trắc của thủy điện Thác Bà, vào thời điểm 17h chiều 10/9, mực nước thượng lưu đã lên tới 59,62m. Cùng thời điểm, lưu lượng nước đổ về dù giảm so với con số kỷ lục lúc 9h sáng, nhưng vẫn là tới 4.450m3/s, cao hơn mức lũ lịch sử 1961. Tất cả các tổ máy đều hoạt động và mở toàn bộ 3 cửa xả, cũng chỉ xả được hơn 3.003m3/s.
Đến 23h đêm, nước về có giảm một chút, còn 4.115m3/s, song năng lực xả không tối đa có vậy, nên mực nước hồ tăng lên 59,78…
Nhưng cũng vào giờ đó, các thông tin quan trắc khí tượng đầu nguồn trong hệ thống do Tổng cục Khí tượng thủy văn thuộc Bộ TNMT cho thấy mưa bắt đầu giảm mạnh.
Đến khoảng 11h sáng 11/9, lưu lượng nước đổ về hồ Thác Bà giảm còn 3.180 m3/s, tương đương với khả năng xả của đập chính. Trong cả đêm 10/9 cho đến trưa 11/9, nước hồ vẫn tăng, nhưng chậm lại, rồi dừng lại. Đến 13 giờ, lưu lượng nước về hồ còn 2.992m3/s đã thấp hơn lưu lượng xả cùng thời điểm, 3.005 m3/s. Mực nước hồ Thác Bà đã có thể giảm, dù còn chậm. Vậy là mốc quan trọng 61m có thể bảo vệ được…
Dự lệnh và động lệnh
Những ngày qua, khi tình hình căng thẳng, thành phố Yên Bái cùng các vùng thấp của tỉnh kẹp giữa hai dòng sông Hồng, sông Chảy chịu cảnh ngập sâu trước cơn lũ lịch sử.
Trước tình hình ấy, Bộ trưởng TN&MT Đỗ Đức Duy, vừa thôi nhiệm vụ Bí thư Tỉnh ủy Yên Bái để nhận chức Bộ trưởng hôm cuối tháng 8, đã được Thủ tướng giao nhiệm vụ trở lại trực tiếp chỉ đạo phòng, chống lũ lụt, sạt lở đất hậu bão số 3.
Trở lại nơi đã gắn bó 7 năm, kể từ khi bất ngờ được điều động năm 2017, ông Duy cùng Chủ tịch UBND Yên Bái Trần Huy Tuấn đã phân công nhau người thì ở lại lo cho người dân các vùng ngập úng, người thì lên cắm ở Thác Bà, chuẩn bị cho tình huống xấu nhất.
Nhưng trời đất đã ủng hộ để dự lệnh trên bàn Thủ tướng Phạm Minh Chính không trở thành động lệnh.
Và trưa 11/9, ông Tuấn đã có thể rút khỏi Thác Bà để trở về trụ sở tỉnh, tiếp tục giải quyết hậu quả lũ lụt, ngập úng.
Còn ông Duy đã có thể yên tâm trở về trụ sở Bộ TNMT để tiếp tục tổ chức triển khai Luật Đất đai với cả loạt nghị định là khung pháp lý quan trọng đang kỳ vọng tạo động lực mới cho nền kinh tế, trong giai đoạn đất nước đã và đang bước vào chuyển giao thế hệ lãnh đạo khi Đại hội XIV đang đến rất gần.
Hà Nội, Yên Bái cũng như các tỉnh trung du, miền núi phía Bắc đến giờ đã khô ráo hơn. Theo dự kiến của lãnh đạo Yên Bái, theo dõi nốt đêm 11/9, nếu mọi việc tiếp tục tốt lên như thế, thì hơn 3.186 hộ với hơn 11.279 nhân khẩu có thể sớm trở về với ngôi nhà của mình ở 24 thôn, tổ dân phố của huyện Yên Bình.
Sau một vài ngày trải nghiệm cuộc sơ tán bất ngờ, họ sẽ trở lại cuộc sống bình thường, để rồi tất cả sẽ dần trở thành ký ức. Ký ức về những phút giây nín thở và để cảm nhận rõ hơn sự bé nhỏ của con người trước mẹ thiên nhiên, tháng 9/2024.
