Liên Xô từng hy vọng chế tạo ra loại máy bay đặc biệt có thể chống lại các cuộc tấn công từ tàu ngầm của Mỹ. Song giờ đây, những gì còn sót lại của kế hoạch này chỉ là một nguyên mẫu không hoàn chỉnh nằm tại bảo tàng ngoài trời gần thủ đô Moscow, Nga.
Đó là nguyên mẫu duy nhất còn tồn tại của mẫu máy bay Bartini Beriev VVA-14, trong đó, "VVA" là viết tắt cho cụm từ "máy bay cất cánh thẳng đứng từ mặt đất lẫn mặt nước", còn "14" chỉ số lượng động cơ.
Người ngoài hành tinh
Được thiết kế trong thập niên 1960, mẫu máy bay này là phản ứng của Liên Xô trước tên lửa đạn đạo Polaris mà Mỹ lắp đặt cho hạm đội tàu ngầm vào năm 1961. Trong suy nghĩ của nhà thiết kế Robert Bartini, máy bay VVA-14 sẽ là cỗ máy hoàn hảo để tìm kiếm và tiêu diệt các tàu ngầm mang tên lửa.
Nhà thiết kế máy bay Robert Bartini (Ảnh: Wikimedia Commons).
Tuy nhiên, kế hoạch đã không thành công. Chỉ có hai trong số ba nguyên mẫu của VVA-14 ra đời và chỉ có một chiếc từng cất cánh. Khi Bartini qua đời, vào năm 1974, dự án cũng "chết" theo ông, và nguyên mẫu thứ hai bị tháo dỡ.
Nguyễn mẫu thứ nhất, hầu như còn nguyên vẹn, được đưa tới Bảo tàng Không quân Trung ương gần Moscow vào năm 1987, nhưng trục trặc xảy ra trong quá trình vận chuyển. Máy bay bị cướp phá và hư hỏng, và sau đó cũng không được sửa chữa.
Bartini đã để lại dấu ấn to lớn trong ngành chế tạo máy bay của Liên Xô. Tuy nhiên, ông trở nên nổi tiếng chủ yếu nhờ những ý tưởng và thiết kế của mình, và chỉ một số ít trong đó thực sự trở thành hiện thực, theo Andrii Sovenko, nhà nghiên cứu về lịch sử hàng không Liên Xô.
"VVA-14 là một chiếc thuyền bay được thiết kế để cất cánh từ mặt nước lẫn mặt đất theo phương thẳng đứng, sau đó bay như một chiếc máy bay thông thường trên không, ông Sovenko nói. Năm 2005, Sovenko đã gặp Nikolai Pogorelov, trợ lý của Bartini trong giai đoạn thiết kế máy bay.
"Theo Pogorelov, Bartini là một người nhìn xa trông rộng, có đầu óc và tính cách khác thường. Dường như Bartini không phải là người của thời đại ấy mà đến từ một thời đại khác, một số người thậm chí gọi ông là người ngoài hành tinh", sử gia Sovenko cho biết.
Sinh ra ở nơi bây giờ là Croatia và chuyển đến Italy khi lớn lên, Bartini từng học chế tạo máy bay tại Milan, cũng như từng tham gia các khóa huấn luyện phi công. Năm 1923, ông sang Liên Xô sau khi phe phát xít trỗi dậy tại Italy với việc Benito Mussolini lên nắm quyền.
Ông trở thành kỹ sư hàng không trong quân đội Liên Xô. Tuy nhiên sau đó, ông bị buộc tội làm gián điệp cho Mussolini và bị quy kết là "kẻ thù của nhân dân". Khi ở trong tù, ông đã cùng Andrey Tupolev thiết kế nên oanh tạc cơ Tupolev-2, một trong những mẫu máy bay quan trọng nhất của Liên Xô trong Thế chiến II.
"Con rồng" ba đầu
Sau 8 năm ngồi tù, ông được thả và tiếp tục làm việc trong ngành hàng không tại Liên Xô. Là người có niềm đam mê mãnh liệt với máy bay, Bartini đã mường tượng trong đầu những phiên bản khác nhau của VVA-14, bao gồm một phiên bản có phao bơm hơi để hạ cánh trên mặt nước và một phiên bản khác có cánh gấp có thể hoạt động từ các con tàu trên biển.
Nguyên mẫu VVA-14 đầu tiên cất cánh vào năm 1972. Sau đó, nó được lắp thêm cầu phao và thử nghiệm nổi trên mặt nước. Từ năm 1972 đến 1975, máy bay đã thực hiện 107 chuyến bay với hơn 103 giờ bay, sử gia Sovenko cho biết.
Vẻ ngoài kỳ lạ khiến nó được đặt biệt danh là Zmei Gorynich, tên một con rồng trong truyện dân gian Nga. "Khi nhìn từ mặt đất, cũng dễ hiểu sao VVA-14 làm liên tưởng đến Zmei Gorynych: cũng có ba cái đầu, cùng một đôi cánh tương đối nhỏ", ông Sovenko nói.
Nguyên mẫu đầu tiên của VVA-14 (Ảnh: War History Online).
Nguyên mẫu thứ hai theo thiết kế sẽ được gắn động cơ để cất cánh thẳng đứng, song cuối cùng loại động cơ phù hợp vẫn chưa được nghiên cứu ra. Điều này khiến dự án bị hủy bỏ, và chiếc máy bay mẫu bị tháo rời.
Bartini đã cố gắng thổi luồng sinh khí mới vào VVA-14 bằng cách biến nó thành "ekranoplan", loại máy bay sử dụng hiệu ứng mặt đất để lướt trên mặt nước ở tốc độ cao giống như thủy phi cơ. Các cuộc thử nghiệm, chỉ được thực hiện sau khi Bartini qua đời năm 1974, đã trở thành tiền đề cho việc phát triển mẫu máy bay như vậy, đưa Liên Xô trở thành người đi đầu không thể chối cãi trong lĩnh vực này.
Dù vậy, dự án đã thất bại. Theo sử gia Sovenko, quân đội Liên Xô đã nhanh chóng nhận ra rằng khả năng chống ngầm của VVA-14 rất thấp. Nó chỉ có thể mang số lượng rất nhỏ tên lửa và những thách thức kỹ thuật khi tạo ra một phương tiện mới lạ như vậy rất lớn. Cuối cùng, quân đội Liên Xô vẫn dựa vào các máy bay thông thường cho nhiệm vụ này.
Sau này, nguyên mẫu đầu tiên của VVA-14 được vận chuyển bằng sà lan từ Taganrog ở miền nam nước Nga, nơi nó được chế tạo và thử nghiệm, đến thị trấn nhỏ Lytkarino gần Moscow. Sau khi được đưa lên bờ, nó bị bỏ mặc, rồi một phần máy bay bị phá hủy và tháo dỡ.
Đến năm 1987, máy bay được vận chuyển bằng trực thăng đến Bảo tàng Không quân Trung ương ở Monino, và vẫn ở trong tình trạng hư hỏng nặng cho đến ngày nay.
"Thực tế là một số bộ phận của máy bay đã nằm ở Monino trong 33 năm, dưới dạng sắt vụn. Tại sao ban quản lý bảo tàng không thực hiện các biện pháp để khôi phục chiếc máy bay rất thú vị này thì tôi không rõ", sử gia Sovenko nói.
Không được khôi phục
Không gian trưng bày Bảo tàng Không quân Trung ương phần lớn nằm ngoài trời, với bộ sưu tập máy bay thời Liên Xô lớn nhất thế giới. Chiếc VVA-14 ẩn mình tại một khu vực lặng lẽ thuộc phần rìa của bảo tàng.
Alexander Zarubetsky, giám đốc bảo tàng, xác nhận rằng một số bộ phận của máy bay đã mất tích.
"Năm 2012, đại diện nhà máy máy bay Taganrog, nơi chế tạo VVA-14, đã hứa sẽ giúp tìm kiếm linh kiện thay thế cho VVA-14, nhưng việc thiếu kinh phí khiến những mong muốn này chưa thành hiện thực", ông nói.
Chiếc máy bay VVA-14 tại Bảo tàng Không quân Trung ương (Ảnh: Wikimedia Commons).
Ông cho biết thêm rằng nếu nguồn kinh phí được đảm bảo, chi phí khôi phục sẽ vào khoảng 1,2 triệu USD và sẽ mất từ một đến hai năm nếu do các chuyên gia hàng không trực tiếp thực hiện tại bảo tàng.
Sử gia Sovenko nói nếu VVA-14 được lắp ráp hoàn chỉnh và thử nghiệm đầy đủ, đây sẽ là một chiếc máy bay thực sự có một không hai.
"Nó có thể cất cánh và hạ cánh theo cả phương ngang lẫn phương thẳng đứng, trên cả đất liền lẫn mặt nước. Nó có thể nổi trong một thời gian dài như một con tàu và tác chiến chống tàu ngầm. Và tất nhiên, nó có thể bay như một chiếc máy bay thông thường".
"Tính linh hoạt này là điểm nổi bật và mới lạ nhất của nó. Tuy nhiên, VVA-14 chưa bao giờ thực sự được phát huy hết tiềm năng của mình", ông Sovenko nói.
