Trong một cuộc họp khẩn cấp ở Abuja, Nigeria, vào ngày 30/7, Cộng đồng Kinh tế Tây Phi (ECOWAS) đã yêu cầu “trả tự do và phục chức ngay lập tức” cho tổng thống đắc cử của Niger, Mohamed Bazoum, người đã bị quân đội giam giữ từ ngày 19/7.

Khối khu vực này đã đưa ra tối hậu thư cho quân đội ở Niger với thời hạn trong vòng một tuần nhằm khôi phục trật tự hiến pháp, đồng thời tuân thủ và đưa ra lời cảnh báo rằng họ sẽ thực hiện mọi biện pháp trực tiếp, kể cả vũ lực.

Vào ngày 28/7, tướng Abdourahamane Tchiani, người đứng đầu lực lượng bảo vệ tổng thống của Niger, đã tuyên bố mình là nguyên thủ quốc gia sau khi quân đội nắm quyền. Các nhà lãnh đạo quân sự ở Niger đã không đưa ra thêm bất kỳ thông tin gì về những hành động tiếp theo sau những lời cảnh báo nhằm chống lại các sự can thiệp ở trong khu vực và cả nước ngoài.

Hoà bình và ổn định của Niger và toàn bộ khu vực Sahel sẽ chịu tác động đáng kể từ cuộc đảo chính này. Mặc dù Niger đang được hưởng chế độ dân chủ lâu nhất kể từ sau khi giành được độc lập, nhưng nguy cơ diễn ra đảo chính vẫn thường xuyên xuất hiện. Vào năm 2021, khi ông Mohamed Bazoum được bầu làm tổng thống, đã có một âm mưu đảo chính vào thời điểm khoảng 48 giờ trước khi ông nhậm chức, nhưng sau đó thất bại do bị các vệ sĩ của tổng thống ngăn chặn.

Dưới góc nhìn của Olayinka Ajala, âm mưu đảo chính đã làm nổi bật những rạn nứt sâu sắc trong đất nước và thể hiện thái độ của quân đội đối với nền dân chủ.

Hiện nay, lực lượng đảo chính đang quy trách nhiệm cho tình trạng mất an ninh đang gia tăng và trì trệ kinh tế. Họ tuyên bố, để tránh sự sụp đổ hoàn toàn của đất nước, sự can thiệp là cần thiết. Tuy nhiên, chuyên gia cũng tin rằng cuộc đảo chính mới nhất bắt nguồn từ cả nhiều vấn đề khác, bao gồm vấn đề dân tộc, sự hiện diện của các lực lượng nước ngoài và sự yếu kém của các thể chế khu vực.

Các yếu tố dẫn đến cuộc đảo chính

Tình trạng mất an ninh gia tặng và triển vọng kinh tế suy giảm đã góp phần vào tình trạng mong manh của đất nước này.

Bất chấp sự gia tăng của các lực lượng nước ngoài, đặc biệt là từ Mỹ và Pháp cùng các căn cứ quân sự ở Niger, giới lãnh đạo vẫn không thể ngăn chặn các cuộc tấn công của quân nổi dậy từ Al-Qaeda và các chi nhánh của Nhà nước Hồi giáo, cũng như Boko Haram đang hoạt động trong nước.

Hàng nghìn người đã thiệt mạng và bỏ xứ trong nhiều thập kỷ qua sau những cuộc tấn công. Hàng trăm thanh niên ở thủ đô Niamey đã tụ tập để ăn mừng cuộc đảo chính tháng 7, vẫy cờ Nga và hô vang "Wagner". Hoạt động này cho thấy rằng có một số người ở Niger tin tưởng rằng quân đội Niger và tập đoàn quân sự tư nhân Wagner của Nga, sẽ thực hiện tốt hơn nhiệm vụ chống quân nổi dậy.

Ngoài tình trạng mất an ninh và trì trệ kinh tế, còn có ba vấn đề nữa lý giải cuộc đảo chính này. Đầu tiên, chiến dịch bầu cử vừa qua đã dẫn tới tranh cãi về vấn đề sắc tộc và tính hợp pháp của ông Bazoum khi ông xuất thân từ dân tộc thiểu số Arab của Niger và luôn được coi là nguồn gốc ngoại quốc. Điều này không phù hợp với giới quân sự, vốn chủ yếu bao gồm các nhóm sắc tộc lớn hơn, mặc dù Bazoum nhận được khoảng 56% phiếu bầu và thuộc cùng chính đảng với cựu tổng thống Mahamadou Issoufou.

Việc hiểu tầm quan trọng của thành phần sắc tộc trong quân đội nước này đã giúp ông Issoufou hoàn thành hai nhiệm kỳ tổng thống. Các bổ nhiệm trong quân đội được thực hiện theo nguyên tắc sắc tộc.

Thứ hai, quân đội Niger đã không hào hứng đón nhận các binh sĩ và các căn cứ quân sự nước ngoài tại nước này do lo sợ vị thế của họ bị suy yếu. Trong cuộc chiến chống lại phiến quân trong khu vực, Niger là một đồng minh quan trọng của các nước phương Tây. Ngoài ra, các khoản đầu tư khổng lồ của Pháp vào lĩnh vực khai thác mỏ của Niger là một lý do khiến họ quan tâm đến vấn đề an ninh.

Năm 2019, bất chấp các cuộc biểu tình, Mỹ đã mở một căn cứ máy bay không người lái ở Niger trước đó. Chuyên gia cũng đã chỉ ra rằng điều này có thể khiến Niger trở thành mục tiêu của những kẻ khủng bố và gia tăng tình trạng bất ổn.

Năm 2022, Pháp và các đồng minh châu Âu khác đã rút lực lượng của họ khỏi nước láng giềng Mali. Bazoum đã nhanh chóng mời họ đến Niger. Giới lãnh đạo quân đội Niger và một số cá nhân có ảnh hưởng trong nước liền tố cáo sự gia tăng của lực lượng nước ngoài.

Thứ ba, chuyên gia cho rằng quân đội Nga được khuyến khích từ việc các tổ chức khu vực như ECOWAS và Liên minh châu Phi không đưa ra lập trường kiên quyết trước tình trạng quân đội lên nằm quyền ở Guinea, Burkina Faso và Mali. Các nhà lãnh đạo ECOWAS hiện đã đe dọa sử dụng vũ lực để khôi phục chức vụ cho ông Bazoum nếu ông không được phục chức.

Trong 4 năm qua, đã có 3 trong 7 cuộc đảo chính ở tây Phi diễn ra thành công. Các nhà lãnh đạo của ECOWAS và Liên minh châu Phi đã đe dọa trừng phạt 3 quốc gia này, nhưng không có biện pháp đáng kể để răn đe những nhà lãnh đạo quân sự đang chờ thời.

Trong một cuộc họp bàn tròn (do Viện Hoàng gia về Các vấn đề quốc tế tổ chức) về tác động của can thiệp quân sự vào Tây Phi, một trong những nhà lãnh đạo của khu vực đã tuyên bố rằng họ sẽ giữ liên lạc với ba tổng thống quân sự như một phép lịch sự. Điều này tạo ấn tượng rằng việc tiếp quản quân sự sẽ không gặp phải sự răn đe nào.

Tác động đối với Niger và khu vực

Theo Olayinka Ajala, cuộc đảo chính mới nhất gây hậu quả nghiêm trọng cho Niger và toàn bộ khu vực Sahel. Niger là đồng minh mạnh mẽ của các quốc gia phương Tây, đặc biệt là Pháp, Mỹ và Liên minh châu Âu trong việc chống lại các cuộc nổi dậy và hạn chế di cư trái phép sang châu Âu.

Những nỗ lực để giải quyết những vấn đề này sẽ bị ảnh hưởng. Ban lãnh đạo mới của quân đội Niger sẽ tận dụng các vấn đề này làm đòn bẩy trong các cuộc đàm phán, buộc các bên chấp nhận chế độ mới.

Các nhà lãnh đạo mới ở Niger có thể phối hợp với lực lượng Niger chống lại cuộc nổi dậy Hồi giáo cực đoan. Lãnh đạo Wagner đã ca ngợi nhóm quân sự lên nắm quyền. Có thể ảnh hưởng của Nga và Wagner trong khu vực sẽ tăng lên.

Tuy nhiên, Wagner vẫn chưa thể ngăn chặn bước tiến của khủng bố ở Mali và Burkina Faso.

Trong khi đó, các chế độ quân sự tại Guinea, Mali và Burkina Faso đã lên kế hoạch thành lập một "liên minh quân sự", được cho là để chống lại tình trạng mất an ninh.