Phong tục giao thừa: bản sắc văn hóa và tín ngưỡng Việt Nam

Sách xưa kể lại

Các tài liệu lịch sử, biên niên, sử ký đã ghi chép phong tục đón giao thừa, thể hiện sự trân trọng và tôn kính đối với truyền thống.

Ngày giao thừa trong sách Việt xưa như sau: giao thừa (交承) là "Cũ giao lại, mới tiếp lấy - Lúc năm cũ qua, năm mới đến" (Hán-Việt Từ-điển Giản-yếu của Đào Duy Anh, NXB Văn hóa Thông tin, tr.269). Xét về từ nguyên, giao thừa (交承) có nguồn gốc từ bộ Thằng thủy yến đàm lục (渑水燕谈录), còn được gọi là Thằng thủy yến đàm (渑水燕谈) do Vương Tích Chi soạn thời nhà Tống. Từ giao thừa (交承, jiāo chéng) xuất hiện trong mục Ca vịnh, nghĩa gốc là "quan cũ từ chức, chuyển giao, người kế nhiệm lên thay".

Các triều đại Việt Nam đón giao thừa thế nào?

Tục lệ giao thừa ở các triều đại Việt Nam mang đậm nét văn hóa truyền thống và phản ánh quan niệm tôn kính tổ tiên, cầu mong sự an lành, thịnh vượng cho năm mới. Mỗi triều đại có những biểu hiện khác nhau nhưng đều chung quanh ý tưởng chào đón năm mới và từ biệt năm cũ.

Thời Lý, Trần

Tục lệ đón Tết và giao thừa thời Lý, Trần thường gắn với các nghi lễ tôn giáo, dâng lễ vật lên tổ tiên và các vị thần. Tối 30 Tết, vua yết kiến thái hậu, thái thượng hoàng ở cung Đồng Nhân. Các tăng đồ, đạo sĩ vào cung làm lễ tống trừ ma quỷ. Dân Đại Việt đốt pháo trước cửa nhà để xua đuổi tà ma và đón mừng năm mới.

Thời Lê

Thời Lê, đặc biệt là dưới thời Lê sơ, tục đón giao thừa được tổ chức một cách trang trọng và kỹ lưỡng, phản ánh nét văn hóa phong phú và tinh thần tôn kính tổ tiên sâu sắc của triều đình và nhân dân. Các nghi lễ cúng tế được chuẩn bị công phu, với việc dâng lễ vật lên tổ tiên và các vị thần linh, cầu nguyện cho một năm mới an lành, thịnh vượng. 

Nhà cửa, cung điện được trang hoàng lộng lẫy, với hoa, đèn lồng, và các biểu tượng may mắn khác để chào đón năm mới. Lễ vật dâng cúng thường gồm có các loại hoa quả, bánh kẹo và thức ăn truyền thống. Vua và các quan lại thực hiện nghi lễ cúng tế tại cung điện, bày tỏ lòng biết ơn tổ tiên và cầu nguyện cho sự bình an, may mắn. Đêm giao thừa, mọi người thức trọn đêm, tham gia vào các hoạt động văn hóa và tín ngưỡng như thả đèn trời, đốt pháo (trước khi bị cấm) để xua đuổi ma quỷ và cầu may mắn. Các trò chơi dân gian và hoạt động giải trí khác cũng được tổ chức rộng rãi.

Thời Nguyễn

Dưới thời Nguyễn, tục lệ giao thừa càng thêm phần long trọng và có sự pha trộn giữa văn hóa phương Đông và phương Tây. Ngoài việc dâng lễ vật, cầu nguyện, hoàng gia còn tổ chức những buổi lễ ngoạn mục với nghệ thuật trình diễn và bắn pháo hoa. Các hoạt động dân gian như đánh cầu, chơi trò chơi dân gian cũng diễn ra rộng rãi.

Quan niệm về việc "xông đất" đầu năm mới để cầu may mắn cũng là một phần của tục giao thừa, cùng với việc trang hoàng nhà cửa, chuẩn bị mâm cơm cúng tổ tiên với hy vọng một năm mới an lành, thịnh vượng.

Qua các thời kỳ, dù có nhiều biến đổi nhưng tinh thần của tục lệ giao thừa vẫn được giữ gìn, phản ánh tinh thần tương trợ, hy vọng và lòng biết ơn sâu sắc của người Việt đối với tổ tiên và vũ trụ.