Nhìn nhận công bằng, ngành điện đã tạo thành tích đáng ghi nhận. Việt Nam từ "nhóm cuối vươn lên nhóm đầu toàn cầu" tạo nên hình mẫu thành công về phát triển năng lượng vài thập niên qua. Hiện là quốc gia có quy mô nguồn điện đứng thứ 2 Đông Nam Á, quy mô lưới điện 500kV dài gần gấp 5 lần chiều dài đất nước. Không chỉ đáp ứng điện cho khu vực sản xuất, đô thị tập trung mà chương trình điện khí hoá nông thôn được đánh giá là một trong những quốc gia thành công trên thế giới.
Vì vậy, với 30 năm công tác, ông Dương Quang Thành đã có những đóng góp được ghi nhận cho phát triển của ngành.
Nhưng, sự ngổn ngang hiện tại của ngành điện khiến dư luận không khỏi lo lắng; những nút thắt nội tại của ngành sẽ được tháo gỡ bằng cách nào đây?
"Nhà đèn" kinh doanh thua lỗ triền miên. Năm 2022, EVN báo lỗ 26.235,78 tỉ đồng, chưa bao gồm khoản chênh lệch tỉ giá thực hiện theo hợp đồng mua bán điện từ các năm 2019-2022 lên tới 14.725,8 tỉ đồng. Trong đó, riêng hoạt động sản xuất - kinh doanh điện ghi nhận mức lỗ 36.294,15 tỉ đồng. Năm 2023, ngành điện dự kiến lỗ thêm 71.620 tỉ đồng, đưa tổng lỗ giai đoạn 2022-2023 lên 99.305 tỉ đồng. Việc này sẽ làm mất 44,8% vốn nhà nước tại EVN.
EVN đang rất khó khăn về tài chính. Giá nhiên liệu đầu vào sản xuất điện như than, dầu, khí đã tăng rất cao so với năm 2020. Trong đó, giá than tăng gấp 3 lần, thậm chí có thời điểm tăng gấp 4-5 lần và giá dầu tăng gấp đôi. Điều này cũng phản ánh cơ cấu nguồn phát điện của Việt Nam vẫn nghiêng về phía các nguồn điện hóa thạch với chi phí biến động và nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe con người cũng như môi trường.
Trong khi đó, hàng loạt dự án điện gió, điện mặt trời đã được đầu tư lại gặp nhiều vướng mắc liên quan cơ chế mua - bán, phải cắt giảm công suất. Ban hành cơ chế thuận lợi là trách nhiệm của Chính phủ nhưng cơ quan tham mưu cơ chế là EVN - bên được coi là "nhà cái", là người mua độc quyền trong cuộc chơi. Nếu không sớm tháo gỡ nút thắt này thì dòng vốn đầu tư cho năng lượng tái tạo - vốn được đánh giá là có nhiều tiềm năng và ngày càng rẻ - sẽ tắc nghẽn.
Một "di sản" khác của ngành điện đã được đặt ra từ nhiều thập kỷ nhưng đến nay vẫn bỏ ngỏ, đó là khi nào có thể tiến tới một thị trường điện cạnh tranh đúng nghĩa? Nhìn sang lĩnh vực viễn thông, chính sự cạnh tranh đã đưa dịch vụ di động từ "món ăn xa xỉ" trở thành "cơm bình dân" và trở thành chìa khóa mở ra sức mạnh nội tại của ngành. Mở cửa thị trường viễn thông là quyết định đúng đắn, giúp người dân được hưởng những dịch vụ tốt hơn và các nhà mạng có thêm động lực phát triển.
Với ngành điện, việc "mở cửa" hay phá bỏ thế độc quyền để người mua điện trở thành khách hàng đúng nghĩa, tức là được chọn lựa sản phẩm tiêu dùng, là không dễ, nếu không muốn nói là không thể thực hiện trên bình diện tổng thể. Những đặc thù rất riêng của ngành năng lượng cực kỳ quan trọng với an ninh quốc gia là rào cản không hề nhỏ cho việc tư nhân hóa lĩnh vực này. Có chăng, có thể đưa tư nhân vào một số khâu, một số khu vực không được xem là trọng yếu của ngành điện và không bắt buộc phải duy trì độc quyền nhà nước. Tuy vậy, cơ chế, chính sách cần được xây dựng lại theo hướng tạo điều kiện cho nhà đầu tư. Đồng thời, bản thân những lãnh đạo của ngành điện cũng phải "cởi trói" tư duy cho chính mình theo hướng xóa bỏ tư tưởng độc quyền, mở rộng đón nhận các nguồn đầu tư có lợi.
Việt Nam vẫn chưa có một thị trường điện cạnh tranh đầy đủ khi nhà nước vẫn phải gồng mình bù lỗ giá điện cho các đơn vị sản xuất để bù đắp khoảng trống giữa giá thành với giá bán. Nhưng, sự can thiệp vào thị trường bằng mệnh lệnh hành chính cần được đặt trong tổng thể lợi ích của người dân, xã hội, tránh tạo ra cú sốc lớn. Trong đó, bài toán tăng giá điện là bài toán khó, nhất là khi đây là việc gần như không thể trì hoãn quá lâu bởi giá thành đã cách khá xa so với giá bán lẻ.
Ở góc độ vĩ mô, dự thảo Quy hoạch Điện VIII hơn 2 năm qua vẫn chưa được phê duyệt. Những đổi mới được ví như "khoán 10" của ngành năng lượng từ Nghị quyết 55/2020 của Bộ Chính trị về định hướng chiến lược phát triển năng lượng quốc gia Việt nam đến năm 2030 đang đòi hỏi được cụ thể hóa. Theo đó, cần rà soát, hoàn thiện cơ chế, chính sách, quy định pháp luật liên quan; xây dựng cơ chế, chính sách đột phá để khuyến khích và thúc đẩy phát triển mạnh mẽ các nguồn năng lượng tái tạo nhằm thay thế tối đa năng lượng hoá thạch. Song song đó, xây dựng, hoàn thiện cơ sở hạ tầng truyền tải; xây dựng các tiêu chuẩn, quy chuẩn quốc gia nghiên cứu xây dựng mô hình tổ chức, điều phối.
Một nền kinh tế thị trường không thể vận hành trên cơ sở hoạt động của những ngành, những lĩnh vực phi thị trường. Việt Nam có thị trường điện cạnh tranh sớm hay muộn phụ thuộc vào sự thay đổi tư duy của nhà điều hành cũng như hành động thực tế của họ với mục tiêu bảo đảm lợi ích của đa số người tiêu dùng.
"Di sản" ngổn ngang của ngành điện với khoản thua lỗ triền miên, giá điện rập rình tăng, năng lượng tái tạo "thừa mà thiếu"... sẽ là áp lực rất lớn cho người kế nhiệm "ghế nóng" của Chủ tịch Dương Quang Thành sẽ nghỉ hưu từ 1-5-2023.
