‘Bay qua tổ chum cúc cu’ là một trong ba bộ phim trong lịch sử giải Oscar đoạt 5 giải quan trọng nhất (gọi là Big Five) bao gồm: Phim hay nhất, Đạo diễn xuất sắc nhất – Milos Forman, Kịch bản hay nhất, Nam diễn viên chính xuất sắc nhất – Jack Nicholson, Nữ diễn viên chính xuất sắc nhất – Louise Fletcher.
.jpg)
Trước đó, ‘Chuyện xảy ra trong đêm” (It Happened One Night) năm 1943 là phim đầu tiên làm được điều này và mãi đến 1991 là bộ phim ‘Sự im lặng của bầy cừu’ (The Silence of the Lambs).
Ngoài ra, phim ‘Bay qua tổ chim cúc cu’ còn giành giải Qủa Cầu vàng 1976 và BAFTA 1976.
Sức hấp dẫn của bộ phim kinh điển này không chỉ nằm ở nghệ thuật kể chuyện hoàn hảo của đạo diễn gốc Tiệp Khắc Milos Forman mà còn ở chiều sâu tư tưởng của tác phẩm, thời điện ảnh còn tác động lớn đến nhận thức của xã hội và con người.
Phim chuyển thể từ tiểu thuyết cùng tên của nhà văn Ken Kesey. Năm 1962, khi tiểu thuyết ra đời đã làm dậy sóng văn đàn Mỹ bởi góc nhìn và cách đặt vấn đề vô cùng táo bạo về thế giới của những người tâm thần. Đó là sự ‘tỉnh táo của kẻ điên’ và khát vọng tự do tràn trề đằng sau những cách cửa khóa chặt của trại tâm thần.
‘Bay qua tổ chim cúc cu’ với bối cảnh là một trại tâm thần của nước Mỹ ở thập kỷ 1960s. Randle McMurphy (Jack Nicholson đóng), một kẻ tội phạm bất trị được cho là tâm thần đã làm đảo lộn và phá vỡ trật tự của trại điên này. Anh đã kích động tinh thần tự do của những bệnh nhân khiếp nhược trước sự cai trị tàn bạo của bác sỹ và y tá Ratched.
Nhưng cuối cùng, cuộc cách mạng mà McMurphy mang đến cho trại tâm thần bị đàn áp thảm thương. Chế độ cầm quyền đã biến anh thành một kẻ sống thực vật, điều mà anh từng ra sức chống phá. Người thủ lĩnh đã bị đánh bại, nhưng trại tâm thần đó mãi mãi không còn là cái trại điên của ngày hôm qua…
‘Bay qua tổ chim cú cuc’ là một bộ phim đầy tính biểu tượng về tinh thần tự do, về quyền làm người, về khát vọng được sống như một con người đích thực.
Sự thành công về nghệ thuật giúp phim thành công về thương mại. Ngân sách làm phim chỉ 4,4 triệu USD nhưng doanh thu đến 163 triệu USD, chỉ riêng tại thị trường Mỹ là 109 triệu USD.
Chính vì ngân sách làm phim thấp nên thời điểm đó diễn viên kiêm nhà sản xuất Kirk Douglas, người mua được quyền chuyển thế tác phẩm, đã không thể thuyết phục các đạo diễn tiếng tăm. Ông quyết định giao cho con trai mình là diễn viên nổi tiếng Michael Douglas đứng vai sản xuất và Michael đã tìm đến những người ít nổi tiếng nhưng tin rằng đủ tầm về nghệ thuật để ‘nấu nướng’. Milos Forman được gửi gắm.
Milos Forman đã thực hiện một sự thay đổi khá táo bạo. Thay vì để nhân vật "tù trưởng" Bromden dẫn dắt toàn bộ câu chuyện từ điểm nhìn của mình như trong tiểu thuyết thì Forman chọn một hình thức kể chuyện khác. Bộ phim được kể từ ngôi thứ ba, không qua lời diễn giải của nhân vật "tôi" nào.
Milos Forman đã xây dựng thành công một thế giới của những người điên với những tâm hồn biến dạng, những cá tính nổi loạn. Các nhân vật ở đây dị biệt từ ngoại hình cho đến tính cách.
Nhưng phát hiện lớn nhất của Milos Forman cùng các nhà làm phim chính là vai y tá trưởng Ratched. Đã có sáu diễn viên được chấm thử vai này nhưng không ai làm đạo diễn Forman gật đầu. Điều ông cần ở các diễn viên, đó là lột tả được nhân vật y tá Ratched: mặt luôn vô cảm và đơ cứng, ánh mắt sắc lạnh và tàn nhẫn. Chỉ đến một tuần trước khi bấm máy, ông mới tìm thấy Louise Fletcher. Nữ diễn viên này đã làm được hết những gì Milos Forman cần, khiến Ratched trở thành một trong những vai phản diện ấn tượng nhất của lịch sử điện ảnh thế giới.
Phim đứng thứ 33 trong danh sách 100 bộ phim đáng xem nhất của Viện phim Mỹ. Năm 1993 bộ phim đã được Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ lựa chọn để lưu trữ trong Danh sách phim quốc gia (National Film Registry) vì “có giá trị lớn về văn hóa, lịch sử và thẩm mỹ".
Lý do khiến cho phim thu hút được nhiều tầng lớp khán giả còn bởi cách làm nổi bật các dạng rối loạn tâm thần khác nhau và mang đến cho người xem cái nhìn sâu hơn về cách các liệu pháp tâm lý có thể (và đôi khi không nên) được sử dụng như một phương pháp trị liệu nhóm. Chính điều này khiến người Mỹ giật mình nhìn lại đời sống ở các trại tâm thần và cách thức chữa trị, đối xử với các bệnh nhân. Các chủ đề tâm lý học chính được nhắc đến: tâm lý học trị liệu, các chứng rối loạn cảm xúc, rối loạn nhân cách
Bộ phim cũng tái hiện lại khung cảnh những trại tâm thần trong những năm 1960. Bên cạnh đó, bộ phim cũng cho ta thấy được một con người dũng cảm có thể tạo nên sự khác biệt trong cuộc đời của người khác ra sao.
Tháng 4/2018, Milos Forman qua đời ở tuổi 86.
