Tại một nông trại ở "Đất nước của rượu vang" – Chile, các chuyên gia lâm nghiệp đang ươm một đồn điền cây non mà vỏ cây hứa hẹn sẽ cho một loại vắc-xin có hiệu quả mạnh mẽ.
Cây Quillay, tên kỹ thuật gọi là Quillaja saponaria, là loại cây quý hiếm có nguồn gốc từ Chile, từ lâu đã được người Mapuche bản địa sử dụng để làm xà phòng và thuốc. Hiện tại, Chila là quốc gia duy nhất thu hoạch được cây Quillay trưởng thành từ rừng với số lượng lớn.
Trong những năm gần đây, loài cây này cũng đã được sử dụng để sản xuất vắc-xin chống bệnh zona rất thành công và vắc-xin sốt rét đầu tiên trên thế giới, cũng như chất tạo bọt cho các sản phẩm trong ngành công nghiệp thực phẩm, đồ uống và khai thác mỏ.
 |
| Chuyên gia người Chile, Ricardo San Martin, đang đếm hạt trên cây Quillay tại khuôn viên Đại học California ở Berkeley, Mỹ, ngày 17 tháng 8 năm 2021. |
Giờ đây, hai phân tử saponin, được tạo ra từ vỏ của những cành cây được cắt từ những cây già hơn trong các khu rừng của Chile, đang được sử dụng để chế ra một loại vắc-xin COVID-19, được phát triển bởi hãng dược phẩm Novavax Inc. Các hóa chất được sử dụng để tạo ra chất bổ trợ, một chất giúp tăng cường hệ thống miễn dịch.
Trong hai năm tới, hãng dược phẩm Novavax, trụ sở tại Maryland, Mỹ, có kế hoạch sản xuất hàng tỷ liều vắc-xin, chủ yếu cho các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình, điều này có thể sẽ giúp họ trở thành một trong những nhà cung cấp vắc-xin COVID-19 lớn nhất trên thế giới.
Chỉ cần một lượng tương đối nhỏ chất chiết xuất từ cây Quillay để sản xuất một liều vắc-xin – dưới 1 miligam mỗi liều.
Chất bổ trợ của Novavax, được gọi là Matrix-M, chứa hai phân tử saponin quan trọng. Một trong số đó, được gọi là QS-21, khó tiếp cận hơn vì chất này được tìm thấy chủ yếu ở những cây ít nhất 10 năm tuổi.
Trong số các công ty dược phẩm lớn, chỉ có GlaxoSmithKline (GSK) và Novavax đã đặt cược rất nhiều vào QS-21, một thành phần dược phẩm tương đối mới.
GSK có vắc-xin rất thành công chống lại bệnh zona, Shingrix, và một số vắc-xin thử nghiệm đầy hứa hẹn khác có chứa QS-21 do Desert King cung cấp. Trong một tuyên bố, GSK cho biết họ "không có thách thức cụ thể nào liên quan đến nguồn cung bền vững" đối với QS-21.
Chất bổ trợ dựa trên quillay được sử dụng ở Shingrix cũng là một phần của vắc-xin sốt rét đầu tiên trên thế giới, Mosquirix. Mặc dù hiệu quả chưa cao, song với nhu cầu rất cao, vắc-xin này đã được các cơ quan quản lý châu Âu phê duyệt vào năm 2015 và được WHO khuyến nghị đưa vào thí điểm vào năm 2016. Không có nhà sản xuất vắc-xin COVID-19 nào khác đang dựa vào chiết xuất từ vỏ cây Quillay.
Công ty dược phẩm Agenus có trụ sở tại Massachusetts đã ngừng bán QS-21 chiết xuất từ vỏ cây vài năm trước để tập trung toàn thời gian vào việc cố gắng phát triển chất này từ tế bào thực vật Quillay trong phòng thí nghiệm.
Hiện không có dữ liệu chính thức nào về số lượng cây Quillay khỏe mạnh còn sót lại ở Chile. Các chuyên gia và quan chức ngành công nghiệp cho rằng nguồn cung các cây cổ thụ sẽ cạn kiệt rất nhanh do nhu cầu tăng cao. Nhưng gần như tất cả mọi người đều đồng ý rằng các ngành công nghiệp dựa vào chất chiết xuất từ cây Quillay đến một lúc nào đó sẽ cần phải chuyển sang cây trồng trong rừng hoặc một loại cây thay thế được trồng trong phòng thí nghiệm.
Một tài liệu phân tích của Reuters về dữ liệu xuất khẩu từ nhà cung cấp dữ liệu thương mại ImportGenius cho thấy nguồn cung cây Quillay cổ thụ đang chịu áp lực ngày càng tăng. Xuất khẩu các sản phẩm Quillay đã tăng gấp hơn ba lần lên trên 3.600 tấn mỗi năm trong một thập kỷ trước đại dịch.
Ricardo San Martin, người đã phát triển quy trình cắt tỉa và chiết xuất để tạo ra ngành công nghiệp Quillay hiện đại, cho biết các nhà sản xuất phải ngay lập tức bắt tay vào việc tạo ra các sản phẩm Quillay từ những cây non hơn, được trồng trong rừng.
Ông Martin cho biết: "4 năm trước tôi đã nói rằng chúng ta đang tiến đến giới hạn cuối cùng của sự bền vững".
Công ty chiết xuất thực vật sa mạc, Desert King International Ltd - điều hành đồn điền Casablanca, là nhà cung cấp duy nhất chiết xuất từ cây Quillay cho Novavax và là nhà xuất khẩu cây Quillay lớn nhất của Chile cho đến nay.
Giám đốc của công ty Desert King International Ltd tại Chile, Andres Gonzalez, cho biết họ đang phát triển nguồn nguyên liệu đủ để chiết xuất từ các cây Quillay già hơn với mục tiêu tạo ra tới 4,4 tỷ liều vắc-xin vào năm 2022. Với nguồn cung cấp mới từ các khu rừng bản địa thuộc sở hữu tư nhân, họ có đủ nguyên liệu thô để đáp ứng nhu cầu, một phần từ nay đến cuối năm, phần còn lại trong năm tiếp theo. Tuy nhiên, ông thừa nhận rằng "một lúc nào đó những khu rừng nguyên sinh này sẽ kết thúc".
(Theo Reuters/ Nhịp sống kinh tế)
