Địa đạo Vịnh Mốc thuộc địa phận thôn Vịnh Mốc, xã Kim Thạch, huyện Vĩnh Linh (Quảng Trị), cách thành phố Đông Hà khoảng 30km về phía bắc.
Trong những năm kháng chiến chống Mỹ cứu nước, vùng đất Vĩnh Linh chịu đựng một khối lượng bom, đạn khổng lồ. Giai đoạn 1965-1972, kẻ thù trút xuống nơi đây hơn nửa triệu tấn bom, đạn, tính bình quân, mỗi người dân Vĩnh Linh phải chịu đựng 7 tấn bom, đạn các loại.
Năm 1965, trước sự đánh phá tàn khốc của không quân, pháo binh Mỹ, làng Vịnh Mốc bị phá hủy hoàn toàn. Với ý chí "một tấc không đi, một ly không rời", quân và dân Vĩnh Linh đã âm thầm chuyển cuộc sống từ mặt đất xuống lòng đất.
Địa đạo Vịnh Mốc là sự kết hợp hệ thống địa đạo nhân dân thôn Vịnh Mốc, thôn Sơn Hạ và Địa đạo đồn Công an vũ trang 140 thông nhau thành hệ thống liên hoàn khép kín.
Đây là một trong 114 địa đạo lớn, nhỏ được đào trên toàn huyện Vĩnh Linh với tổng chiều dài gần 42km. Trong rất nhiều căn cứ cách mạng trên "đất lửa" Quảng Trị, hệ thống Địa đạo Vịnh Mốc là công trình tiêu biểu nhất cho ý chí quật cường, không chịu lùi bước trước kẻ thù xâm lược của nhân dân ta.
Địa đạo Vịnh Mốc và hệ thống hầm được quân và dân huyện Vĩnh Linh xây dựng vào những năm 1965-1967 (gần 20 tháng), trên một quả đồi đất đỏ bazan, giáp với biển và có diện tích khoảng 7ha. Địa đạo có chiều dài đường hầm 1.701m, gồm 13 cửa ra vào (7 cửa mở ra phía biển, 6 cửa thông lên đồi).
Hệ thống địa đạo gồm 3 tầng thông nhau, tầng 1 có độ sâu cách mặt đất 12m, nơi đóng trụ sở chính quyền và đơn vị quân sự. Tầng 2 cách mặt đất 15m là nơi sinh sống của dân làng.
Tầng 3 sâu hơn 23m, dùng làm kho chứa lương thực, vũ khí. Dọc hai bên đường hầm được khoét sâu vào trong vách, tạo ra các ngách nhỏ (sâu 1,8m, rộng 0,8m) là nơi để cho hộ gia đình 3-4 người sinh hoạt.
Ngoài ra, trong đường hầm còn có hội trường với sức chứa 50-60 người và một số công trình như: giếng nước, kho gạo, bếp Hoàng Cầm, trạm gác, trạm đặt máy điện thoại, phòng phẫu thuật, nhà hộ sinh, có hội trường dùng làm nơi hội họp, biểu diễn văn nghệ, chiếu phim.
Địa đạo đã che chở, bảo toàn mạng sống cho người dân Vịnh Mốc, hơn thế, người dân nơi đây còn sống và chiến đấu, đánh giặc ngay trên quê hương của mình; tập kết, vận chuyển vũ khí, lương thực, cấp cứu thương binh, chi viện cho đảo Cồn Cỏ… Trong suốt thời gian tồn tại trong lòng địa đạo, người dân Vịnh Mốc không một ai bị thương và có 17 em bé đã chào đời…
Trong gần 2.000 ngày đêm trong lòng địa đạo, quân và dân Vịnh Mốc nói riêng cũng như Vĩnh Linh đã tạo nên một huyền thoại, đó là huyền thoại về sức sống kỳ diệu và ý chí quả cảm của con người.
Qua bom, đạn chiến tranh ác liệt, hàng trăm căn hầm trên "vùng đất thép" Vĩnh Linh đã bị tàn phá. Riêng Địa đạo Vịnh Mốc vẫn tồn tại nguyên vẹn cho đến hôm nay và trở thành công trình độc đáo, huyền thoại trên mảnh đất Vĩnh Linh anh hùng.
Địa đạo Vịnh Mốc và hệ thống làng hầm Vĩnh Linh đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận là di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2014, nơi thu hút nhiều du khách trong và ngoài nước đến tham quan.
"Thật không thể tin được, chỉ bằng đôi tay của mình mà người dân Vĩnh Linh đã xây dựng được một công trình vĩ đại như vậy. Trong địa đạo, người dân nơi đây vẫn sống, chiến đấu và sinh con ngay giữa bom đạn ác liệt, tôi thấy rất khâm phục", chị Trần Thị Liên, một du khách chia sẻ cảm xúc khi đặt chân xuống căn hầm địa đạo.
Theo thống kê của Ban quản lý Địa đạo Vịnh Mốc, tính từ tháng 1 đến nay, có khoảng 7.622 lượt khách đến tham quan khu di tích này. Bình quân mỗi ngày có khoảng 100 lượt, phần lớn là du khách người nước ngoài.
Trải qua thời gian dài khai thác, một số cửa ra vào địa đạo đã xuống cấp nghiêm trọng. Để đảm bảo an toàn, bảo vệ di tích, Ban quản lý cũng cho dừng khai thác du lịch tại các cửa hầm hư hỏng, đồng thời thay đổi lộ trình tham quan dưới lòng địa đạo.
"Chúng tôi cũng thường xuyên phối hợp với các đơn vị liên quan triển khai phương án trùng tu, sửa chữa lại các cửa hầm, nhằm góp phần bảo vệ di tích cũng như đáp ứng nhu cầu phục vụ du khách tham quan trong và ngoài nước", đại diện Ban quản lý di tích đặc biệt Địa đạo Vịnh Mốc thông tin.
