Chùa, quán Ngọc Thanh được xây dựng trên lưng chừng núi Đạm (hay núi Đạm Thủy), thuộc thôn Đạm Thuỷ, xã Thuỷ An, thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh. Chùa, quán Ngọc Thanh vốn nổi tiếng từ xa xưa, và hiện tại là nơi thờ 3 vị vua thời nhà Trần: Trần Minh Tông, Trần Nghệ Tông và Trần Thuận Tông.
Thời Trần, tại đây có cả Chùa (đạo Phật) và Quán (đạo Giáo). Đây cũng là nơi có lăng mộ hai vị vua: Trần Duệ Tông và Trần Thuận Tông, tạo thành một quần thể chùa, tháp, đạo quán, lăng miếu có giá trị, được xếp hạng di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt (tại Quyết định số 2383/QĐ-TTg ngày 09/12/2013 của Thủ tướng Chính phủ).
Danh nhân Nguyễn Trãi cũng từng đến đây thăm thú nhiều lần và có bài thơ nổi tiếng về quán đạo này với tựa đề “Đề Ngọc Thanh quán”:
"Lâu đài tía dựa non cao
Chiều nay nhớ lại chuyến nào mười năm
Kim đàn đầy rụng hoa thông
Rung mây tiếng khánh viễn thâm đạo tràng
Người tiên rời khỏi đỉnh vàng
Tiếc khi tỉnh mộng hoàng lương khó tìm
Vượn sầu hạc oán bao niềm
Lao xao tiếng trúc rừng bên lạnh lùng."
Tương truyền “Ngọc Thanh quán” vốn là quán đạo nổi tiếng có từ thời Lý. Đến thời Trần được xây dựng khang trang trở thành chốn tùng lâm, đạo quán của các đạo sỹ tu tiên.
Hồ Quý Ly đã từng buộc vua Trần Thuận Tông đến đây để tu đạo vào cuối thời Trần. Chép về việc này, Đại Việt sử ký toàn thư viết: “Kỷ Mão, Kiến Tân năm thứ 2 (1399), mùa hạ, tháng 4, Quý Ly bắt ép vua (Trần Thuận Tông) phải xuất gia theo đạo giáo, ở quán Ngọc Thanh thuộc thôn Đạm Thuỷ”.
Đến thời Lê Sơ, Nguyễn Trãi (1380 - 1442) trong một lần thăm lại Ngọc Thanh, xúc động trước cảnh và người nơi đây ông đã làm bài thơ “Đề quán Ngọc Thanh” rất nổi tiếng.
Theo sách “Trần triều thánh tổ các xứ địa đồ”, Ngọc Thanh đạo quán nằm ở phía Đông Nam của núi Đạm Thủy, dưới là chùa Linh Khánh, cạnh đó là lăng mộ của 02 vị vua Trần. So với hiện trạng khu vực hiện nay khá tương đồng với bản vẽ của sách trên.
Phần trên là Ngọc Thanh quán, còn được gọi là Đền Vua. Tại đây hiện thờ 3 vị vua: Trần Minh Tông, Trần Nghệ Tông và Trần Thuận Tông.
Năm 2013 và 2016, khu vực di tích chùa quán Ngọc Thanh và Hy lăng đã được tổ chức khai quật khảo cổ học cho thấy: Phát lộ một số di tích có nền móng kiến trúc từ thời Trần đến thời Nguyễn, trong đó có cả dấu vết kiến trúc thuần Trần. Đặc biệt, các nhà khoa học đã tìm thấy dấu vết giếng nước hình phễu, thành giếng đã bị sập đổ vào trong lòng, các viên đá xếp tường thành đổ lấp kín lòng giếng, giếng có vị trí đặc biệt quan trọng, nó không chỉ là nơi cấp nguồn nước sinh hoạt, mà mang ý nghĩa biểu trưng quan trọng, được gọi là “huyệt đan sa”, một bộ phận không thể thiếu trong cấu trúc của đạo quán.
Toàn bộ sườn núi Đạm Thủy phía Đông Nam đều được kè xếp đá tạo thành đường đi và bó nền gia cố cho toàn bộ khu vực. Ở phía sau đạo quán và ở phía dưới chân kè còn lại dấu vết đường đi xếp cuội và một số bó nền hình chữ nhật, hầu hết các dấu vết nền này hiện nhà chùa đã xây các thất đè lên trên. Các dấu vết nền này có thể trước đây cũng là những thất, nơi tu luyện của các nhà tu hành hoặc đạo sĩ...
Nhìn chung, toàn bộ khu di tích đã bị cải tạo và thay đổi nhiều, các hiện vật thu được chủ yếu là các loại hình vật liệu kiến trúc của các thời Trần, Lê, Nguyễn, trong đó có các chân tảng bằng đá. Các di tích quán Ngọc Thanh, chùa Linh Khánh, Hy lăng, miếu thờ đã tạo thành cụm quần thể di tích nhà Trần rất đặc trưng, ít có nơi nào có được. Hàng năm, ngày 19/2 âm lịch đã trở thành ngày hội của chùa, quán Ngọc Thanh.
"Để tiếp tục phát huy giá trị di tích, trong thời gian tới, thị xã Đông Triều đang huy động nguồn xã hội hóa thực hiện công tác tu bổ, tôn tạo di tích. Hiện nay đang thực hiện công tác chuẩn bị đầu tư, đơn vị tư vấn đã lên phương án tôn tạo lại di tích cho xứng tầm với lịch sử. Dự kiến trong năm 2021 sẽ triển khai khởi công tôn tạo di tích chùa, quán Ngọc Thanh và lăng Đồng Hỷ", ông Nguyễn Văn Sơn, Trưởng ban Quản lý Khu di tích nhà Trần thông tin.
Với giá trị lịch sử đặc biệt, chùa, quán Ngọc Thanh đã trở thành một trong những điểm nhấn của khu di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt nhà Trần ở Đông Triều, Quảng Ninh. Khu di tích hiện nay có tổng diện tích khoanh vùng bảo vệ là: 22.063.054,5m2, gồm hệ thống lăng mộ, đền - miếu, công trình tín ngưỡng, tôn giáo gắn liền với lịch sử nhà Trần và Thiền phái Trúc Lâm.
