Với khoảng cách giữa các tỉnh/thành phố liền kề trong cả nước chỉ bình quân là 80km, đi từ đơn vị này sang đơn vị khác chỉ mất một giờ. Còn đi bằng đường hàng không, khoảng cách 1000km cũng chỉ mất 1h từ hơn 20 cảng hàng không trong cả nước.
Lên đường bằng trực tuyến internet coi như không còn khoảng cách nào nữa kể từ Ba Đình tới mọi trung tâm của 63 tỉnh/thành phố.
Vậy mà, để chạy một thủ tục hành chính từ địa phương lên trung ương và ngược lại, không chỉ người dân, mà ngay cả các cơ quan nhà nước với nhau cũng mất những quãng thời gian tính bằng cả tháng, cả năm, thậm chí nhiều năm.
Qua gần 4 thập kỷ Đổi mới, tăng trưởng GDP lại theo đường lùi dần, “thập kỷ sau thấp hơn thập kỳ trước” từ trên/dưới 8% xuống 7%, rồi 6%, rồi 5%.
Vì thế, người dân thực sự mong muốn có đột phá để đổi mới nền hành chính quốc gia để tạo ra một loại đường cao tốc hành chính đưa đất nước tiến nhanh, tiến mạnh lên thịnh vượng.
Sau 4 thập kỷ Đổi mới, nền hành chính đã có nhiều thành tựu nhưng cũng có không ít tồn tại, nhất là về phân công, phân cấp, phân quyền trong thực hiện quyền lực hành pháp Nhà nước.
Lấy thành phố Hồ Chí Minh làm dẫn chứng.
Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) dù ở xa trung ương nhưng đã có một Ủy viên Bộ chính trị đã được cử đến làm Người đứng đầu cấp ủy thành phố.
Dù qui mô dân số và GRDP TP.HCM lớn nhất cả nước nhưng ngân sách nhà nước thu được trên địa bàn đã được để lại làm ngân sách thành phố với số qui mô vào loại lớn nhất cả nước.
Thành phố phải thực hiện vai trò đầu tầu đối với vùng Đông Nam Bộ thì các dự án đầu tư vào loại lớn nhất của trung ương đã được bố trí ưu tiên cho địa bàn thành phố này.
Thành phố phải giảm thiểu các vụ việc báo cáo, xin cho với các Bộ/Ngành để tạo thông thoáng thì hàng loạt cơ quan trung ương đã đặt Văn phòng II tại thành phố.
Đầu tầu Thành phố thiếu cơ chế căn cơ riêng nhưng đã có Nghị quyết riêng của Quốc hội cho thành phố, cũ là Nghị quyết 54/2017/QH14, mới là Nghị quyết 98/2023/QH15.
Vậy mà sao Thành phố vẫn bị trói buộc bởi rất nhiều rào cản, mà câu chuyện về phân cấp, phân quyền giữa Thành phố và Bộ Kế hoạch và Đầu tư hồi giữa năm 2023 là minh chứng sinh động.
Và nay, ngay đầu năm 2024 đã có đề xuất mới tại kỳ họp thứ 2 của Ban chỉ đạo triển khai Nghị quyết 98. Thành phố đã kiến nghị được chủ động quyết định về qui trình, thủ tục để việc triển khai được đồng bộ, đồng thời cho thành phố có thêm một Phó Chủ tịch phụ trách Nghị quyết 98.
Việc phân công, phân cấp, tăng quyền, giao quyền đang trở thành trào lưu, đòi hỏi không những của TP. HCM mà rất nhiều địa phương khác. Đòi hỏi này của các địa phương cháy bỏng như những cơn khát, vừa “uống” xong đã lại thấy khát, phải xin được “uống” tiếp.
Điều gì tạo nên những cơn khát như thế?
Sợi chỉ đỏ xuyên suốt gần 4 thập kỷ qua về phân công phân cấp, đó là phân công ở Trung ương theo ngành, lĩnh vực, còn phân cấp giữa trung ương với địa phương lại theo vùng lãnh thổ.
Trong Hiến pháp hiện hành, hơn 20 Bộ/Ngành ở trung ương đã được giao thực hiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm quản lý nhà nước đối với một hoặc nhiều ngành, lĩnh vực; còn 63 tỉnh, thành phố được qui định về quản lý nhà nước đối với vùng lãnh thổ thuộc địa giới hành chính của mình.
Kết hợp quản lý theo ngành với quản lý theo địa phương và vùng lãnh thổ đã được xác lập từ thời Kế hoạch hóa tập trung bao cấp, tới nay chưa được đổi mới.
Trong khi các bộ, ngành đều triển khai thực hiện qui hoạch, kế hoạch, cơ chế, chính sách theo ngành xuyên dọc từ trung ương xuống các cấp địa phương, đến tận cấp cơ sở (xã/phường/thị trấn); còn cấp tỉnh, thành phố lại triển khai thực hiện qui hoạch, kế hoạch, cơ chế, chính sách xuyên ngang tổng thể vùng lãnh thổ hành chính.
Hai chiều dọc/ngang đó nếu tương thích với nhau thì quá trình triển khai không bị xung đột.
Nhưng sự tương thích đó thường là kỳ vọng, hiếm có trên thực tế bởi tuyến dọc là những qui chế dành cho cả nước, trong khi tuyến ngang là những qui chế chỉ dành cho một vùng lãnh thổ tỉnh/huyện/xã hoặc thành phố/quận/phường.
Bắt ngang/dọc phải tương thích với nhau chẳng khác gì phải gọt chân cho vừa giày. Khó khăn trong cắt gọt này đòi hỏi phải nhiều thời gian thương thảo, thậm chí phải dùng tới mệnh lệnh của cấp trên, nhưng dễ hơn là dùng “cơ chế xin cho”.
Đây là một điểm nghẽn của quan hệ giữa quản lý theo ngành dọc của trung ương với quản lý theo tổng thể trên địa bàn vùng lãnh thổ của các cấp địa phương.
Vì thế, cần có một kịch bản đúng để giải tỏa thảm kịch này dù đã quá trễ muộn.
Lịch sử đã có một kịch bản đúng dành cho thể chế kế hoạch hóa, tập trung, bao cấp.
Đó là việc quản lý nhà nước đối với toàn bộ hoạt động chính trị, kinh tế, xã hội đều được tiến hành theo một kế hoạch pháp lệnh, tập trung, thống nhất trong cả nước. Kế hoạch đó được phân bổ theo ngành và theo các đơn vị hành chính lãnh thổ. Việc kết hợp quản lý theo ngành với quản lý theo địa phương và vùng lãnh thổ đã được kết hợp ngay từ đầu và trong kế hoạch.
Bước vào công cuộc Đổi mới, thể chế kế hoạch hóa này đã không còn thích hợp, được thay thế.
Đến nay vẫn còn thiếu một thứ, đó là đổi mới phân cấp, tăng quyền, giao quyền giữa trung ương với các cấp địa phương, trong đó phân công, phân cấp theo thể chế cũ đã không còn thích hợp, nhưng phân công phân cấp theo Đổi mới vẫn chưa ra đời.
Trong bối cảnh nhá nhem cũ, mới này, quan hệ giữa trung ương và địa phương đã và đang nảy sinh biết bao ách tắc, phiền hà, hiệu lực thấp, hiệu quả kém. Hiện trạng trên nóng dướí lạnh, trên bảo dưới không nghe, dọc ngang không thông suốt đã vang lên đầy cảm thán.
TS. Đinh Đức Sinh
