Nằm bên bờ nam sông Cầu, làng Kim Đôi từng được mệnh danh là một trong những "lò tiến sĩ" của nước Việt, nổi tiếng qua câu ca lưu truyền ghi trong cuốn “Phong thổ Kinh Bắc thời Lê”: “Kim Đôi nhiều cuộc hiển vinh. Hai mươi lăm vị khoa danh rỡ ràng”. Số lượng tiến sĩ của làng tập trung chủ yếu vào dòng họ Nguyễn với 18 vị.
Những ngày đầu năm 2024, chúng tôi tìm về làng Kim Đôi, xã Kim Chân, TP Bắc Ninh gặp ông Nguyễn Nam Hùng, đời thứ 19 dòng họ Nguyễn nơi đây.
Trong con ngõ nhỏ đậm chất làng quê, ông Hùng chia sẻ: "Từ năm 1989, sau khi vinh dự được nhà nước công nhận Di tích Lịch sử Văn hóa, nhà thờ mới được tu bổ và sửa sang khang trang sạch đẹp".
Ông Hùng kể, làng Kim Đôi xưa có tên gọi khác là Dủi Quan. Dủi xuất phát từ tên gọi của chính cái nghề dủi tôm, dủi cá của người dân trong làng. Còn Quan bắt nguồn từ sự nghiệp vẻ vang của những người con học hành đỗ đạt được bổ nhiệm làm quan trong triều chính.
Ông Hùng cho biết, theo gia phả dòng họ để lại có câu chuyện của cặp vợ chồng cụ Nguyễn Nung và Hoàng Thị Hay. Nhờ sự nuôi dạy con mẫu mực, không quản ngại khó khăn, gian khổ, đặt sự học lên hàng đầu, kết quả trong 7 người con trai của ông bà có tới 5 người con đều cùng đỗ tiến sĩ và làm quan đại thần dưới triều vua Lê Thánh Tông.
"Theo truyền thuyết kể lại, vào thế kỷ 15, cụ Nguyễn Nung đến sông Cầu để mưu sinh, trong một lần nghỉ ngơi ở ven bờ, cụ nghe được câu chuyện của 2 thầy địa lý tranh luận với nhau về 2 mảnh đất gần đó. Cuộc tranh luận chỉ phân định bằng cuộc giao kèo: Lấy 2 cành cây xanh tốt, cắm ở 2 mảnh đất, nếu cành cây nào vẫn còn xanh, mảnh đất ấy sẽ là mảnh đất vượng khí, tốt.
Đêm qua đi, rồi ngày cũng qua đi, một trong 2 cành cây xanh vẫn tươi tốt. Cụ Nguyễn Nung lấy đó làm điềm lành, dựng nhà và mưu sinh trên chính mảnh đất ấy. Từ khi dựng nhà, cụ làm ăn phát đạt hơn và nhân một chuyến đi buôn, cụ gặp cụ bà Hoàng Thị Hay và nên nghĩa vợ chồng", ông Hùng kể
Ông Hùng kể, người con của cụ Nguyễn Nung và Hoàng Thị Hay ở khoa thi năm Bính Tuất 1466, là Nguyễn Nhân Bỉ mới 15 tuổi và Nguyễn Nhân Thiệp mới 17 tuổi đều đỗ tiến sĩ. Sau đó, 2 cụ được bổ nhiệm làm Thái Nguyên Tham Ngự và Lại Bộ Thượng Đông các Học sĩ.
Tiếp sau đó là khoa thi năm Kỷ Sửu 1469, cụ Nguyễn Nhân Bồng cũng đỗ tiến sĩ và bổ nhiệm làm Lễ Bộ tả thị lang, hội viên Hội Tao Đàn nhị thập bát tú. Cụ Nguyễn Nhân Dư đỗ khoa Nhâm Thìn 1472, giữ chức Hiến Sát sứ và người em út là Nguyễn Nhân Đạc cũng đỗ tiến sĩ khóa Ất Mùi năm 1475, giữ chức Hàn lâm Viện Kiểm thảo.
Dẫn chúng tôi đi quanh nhà thờ, ông Hùng chỉ tấm văn bia cổ được dựng tại đây, ông Hùng cho biết đó là tấm văn bia do Trạng nguyên Lương Thế Vinh viết tặng.
"Cụ Lương Thế Vinh và cụ Nguyễn Tư là bạn thân của các tiến sĩ họ Nguyễn. Năm 1484, 2 vị trạng nguyên về làng Kim Đôi chơi viết một văn bia, tục gọi là văn bia Lương Thế Vinh. Vốn giỏi toán pháp, nhưng cụ Lương Thế Vinh cũng siêu cả văn nôm. Chỉ với 715 chữ mà phác thảo được 5 đời nội ngoại của họ Nguyễn. Ngày nay, văn bia ấy vẫn rõ nét để hậu thế có thể bình văn”, ông Hùng chia sẻ.
Từ một gia đình nghèo hiếu học, 5 anh em họ Nguyễn đã làm rạng danh tổ tiên. Họ là những người đã đặt những viên gạch đầu tiên xây nên “làng Tiến sĩ” Kim Đôi, mang về cho quê hương 8 chữ vàng “Kim Đôi gia thế, chu tử mãn triều” do vua Lê Thánh Tông ban tặng.
Trải qua thời gian, truyền thống hiếu học khoa bảng luôn được người làng Kim Đôi phát huy. Theo ông Nguyễn Nam Hùng, hiện tại cả dòng họ đã có thêm 9 tiến sĩ và hàng chục thạc sĩ, hơn 100 người là cử nhân đại học.
"Chúng tôi lấy ngày 28/2 là ngày giỗ họ, vừa để tưởng nhớ nguồn cội vừa vinh danh những người con hiếu học, những tấm gương vượt khó để vươn lên cũng được đề cao trong dòng họ.
