Alaska: Vụ mua bán lãnh thổ lạ lùng giữa Nga và Mỹ

ALASKA: VỤ MUA BÁN LÃNH THỔ LẠ LÙNG GIỮA NGA VÀ MỸ

 Alaska là bang thứ 49 của Mỹ, song vùng đất lạnh lẽo, giàu tài nguyên này vốn thuộc về Nga và chỉ "đổi chủ" sau một thương vụ kỳ lạ cách đây hơn 150 năm.

THƯƠNG VỤ 7,2 TRIỆU USD

Alaska giáp với Canada ở phía Đông, giáp Bắc Băng Dương ở phía Bắc, với Thái Bình Dương ở phía Tây và phía Nam, đối diện với đất liền Nga qua eo biển Bering. Alaska có diện tích 1,7 triệu km2 và là nơi chiếm gần một nửa lượng sông băng trên thế giới.

Người Nga bắt đầu định cư ở Alaska vào năm 1784 nhưng rất hạn chế, cao điểm cũng chưa đến 1.000 người. Khoảng thế kỷ XIX, lãnh thổ Alaska của Nga còn là một trung tâm thương mại quốc tế. Tại thủ phủ của Alaska, Novo-Arkhangelsk (ngày nay là Sitka), giới thương nhân đã buôn bán vải vóc, trà Trung Quốc và thậm chí đá lạnh. Ở đây cũng phát triển ngành đóng tàu và có rất nhiều nhà máy, hay các mỏ khoáng sản, đặc biệt là vàng.

Alaska là vùng đất lạnh lẽo nhưng giàu tài nguyên (Ảnh: Reuters).

Tuy nhiên, sau cuộc chiến tranh Crimea từ năm 1853 -1856, Nga bất ngờ quyết định bán lại Alaska. Khi đó, Mỹ và Nga là đồng minh, nên Nga tìm đến Mỹ để thảo luận thương vụ Alaska.

Nga đã cử một nhóm khảo sát đến Alaska để định giá tài nguyên thiên nhiên ở đây. Được định giá khoảng 10 triệu USD, song hầu hết các nhà khảo sát cho rằng Nga không nên bán Alaska, thay vào đó cần đặt vấn đề cải cách để phát triển. Bỏ ngoài tai lời khuyên của nhóm khảo sát, Sa hoàng Alexander II ra lệnh chuyển bản đánh giá đến chính phủ Mỹ. Sau các cuộc thảo luận, hai bên chốt thương vụ mua bán hòn đảo ở mức 7,2 triệu USD. Các hoạt động thương thảo bị gián đoạn vài năm do nội chiến ở Mỹ.

Đến ngày 30/3/1867, tại Washington DC, Ngoại trưởng Mỹ khi đó là William H. Seward và Công sứ Nga là Edouard de Stoeckl đã ký Hiệp ước bán Alaska cho Mỹ. Theo đó, Nga đồng ý bán vùng đất rộng xấp xỉ 1,7 triệu km2 cho Mỹ với giá 7,2 triệu USD.

Đến tháng 4/1867, Thượng viện Mỹ phê chuẩn thương vụ và Tổng thống Mỹ Andrew Johnson ký thông qua chỉ một tháng sau. Nga chính thức bàn giao Alaska cho Mỹ vào tháng 10/1867.

Việc chuyển giao đất đai diễn ra tại Novoarkhangelsk. Binh sĩ hai bên đứng thành hàng bên cạnh cột cờ, lá cờ Nga bắt đầu hạ xuống. Sau đó, người Mỹ bắt đầu tiếp nhận các tòa nhà ở thị trấn, và đặt lại tên là Sitka. Vài trăm người Nga không nhận quốc tịch Mỹ đã được di chuyển tới các tàu buôn để trở về đất liền Nga khoảng một năm sau đó.

Thương vụ chóng vánh đặt dấu chấm hết cho sự hiện diện của Nga ở Bắc Mỹ, trong khi trao cho Mỹ chìa khóa ở vành đai phía Bắc Thái Bình Dương. Ngày nay, Alaska là một trong những bang giàu có nhất của Mỹ với GDP hàng chục tỷ USD nhờ vào nguồn tài nguyên thiên nhiên dồi dào như dầu mỏ, vàng và cá, cũng như vùng đất hoang sơ rộng lớn. Ngoài lợi nhuận khổng lồ từ nguồn tài nguyên thiên nhiên, vùng đất này còn tạo vành đai bảo vệ Mỹ khỏi sự tấn công của các nước phương Tây.

Tuy vậy, không phải ngay từ đầu thương vụ này đã nhận được sự ủng hộ của người Mỹ. Nhiều người đã chế nhạo Ngoại trưởng William H. Seward vì thương vụ mà họ cho là "điên rồ".

Những người chỉ trích Tổng thống Johnson và Ngoại trưởng Seward vì thương vụ Alaska, gọi vùng lãnh thổ có diện tích gấp đôi Texas này là "Công viên gấu Bắc Cực của Johnson" hay bằng những thuật ngữ đầy châm biếm khác. Họ chỉ ra những mất mát Nga đã nếm trải và lập luận rằng, nếu mua lại Alaska, Mỹ sẽ phải gánh những mất mát đó.

Nhiều người Mỹ cho rằng, đây là thương vụ lãng phí. Thực tế, trong gần 30 năm đầu sau khi mua lại Alaska, Mỹ gần như không ngó ngàng đến vùng đất này. Alaska được điều hành thông qua các quy tắc quân sự, hải quân và tài chính. Năm 1884, Mỹ lập một chính quyền dân sự ở Alaska, đồng thời ban hành luật khai thác tài nguyên.

VÌ SAO NGA BÁN ALASKA?

Thương vụ Alaska gây không ít tranh cãi bởi sự kỳ lạ của nó. Theo một số nhận định, Nga quyết định bán Alaska bởi thứ nhất nước này đã có phần "thấm mệt" sau cuộc chiến tranh Crimea năm 1853-1856 và không mấy hào hứng với việc phòng thủ cho một lãnh thổ hải ngoại ở Bắc Mỹ. Thứ hai, Nga lo ngại rằng Anh có thể chiếm giữ Alaska nếu xung đột xảy ra trong tương lai. Thứ ba, Nga lo Mỹ có thể xâm chiếm Alaska và Nga sẽ mất "trắng" lãnh thổ hải ngoại này.

Khi đó, không có nhiều người Nga mặn mà với Alaska bởi nó nằm quá xa đất liền Nga, khiến việc đi lại và liên lạc rất khó khăn, trong khi thời tiết vô cùng khắc nghiệt, không thuận lợi cho hoạt động canh tác nông nghiệp. Ngoài ra, có một thực tế là Alaska rất khó phòng thủ.

Khi chiến tranh Crimea nổ ra, Anh, Pháp và Thổ Nhĩ Kỳ cùng chống lại Nga, Moscow phải hứng thiệt hại lớn về người và ngân sách. Trước sức ép từ lực lượng của quân đồng minh, Nga khó bảo vệ được Alaska vì các tuyến đường biển ở đó đã bị kiểm soát bởi các tàu của quân đồng minh. Ngay cả những khách hàng tiềm năng đến khai thác vàng cũng lo sợ Anh sẽ chặn ở Alaska. Lúc này, kinh tế Nga bắt đầu khủng hoảng, Sa hoàng cần tiền để tái xây dựng và hiện đại hóa mọi thứ càng nhanh càng tốt.

Căng thẳng giữa Nga và Anh leo thang, trong khi mối quan hệ với Mỹ đang êm ấm hơn bao giờ hết và cả hai gần như cùng có ý tưởng mua bán Alaska bởi khi đó Mỹ có tham vọng mở rộng lãnh thổ về phía Bắc Cực. Vì vậy, Công sứ Nga tại Washington Baron Eduard de Stoeckl đã thay mặt Sa hoàng mở cuộc hội đàm với Ngoại trưởng Mỹ William Seward.

Trong khi giới chức các bên đang đàm phán, dư luận cả hai nước đều phản đối vụ mua bán này. "Sao chúng ta lại có thể từ bỏ vùng đất đã tốn bao nhiêu công sức và thời gian để phát triển, nơi đây đã có đường dây liên lạc, một số mỏ vàng đã được tìm thấy?", truyền thông Nga bình luận. Truyền thông Mỹ cũng đặt ra câu hỏi: "Tại sao người Mỹ lại cần thùng đá với 50.000 dân Eskimo hoang dã thường uống dầu cá vào bữa sáng này?".

Với Nga, khi đang phải đối mặt với tình cảnh có nguy cơ mất trắng Alaska, thì việc chấp thuận bán rẻ Alaska cho đồng minh có vẻ vẫn là một giải pháp tốt hơn là để rơi vào tay đối thủ địa chính trị như Anh.

Chỉ một thời gian ngắn sau đó, vàng bắt đầu chảy ra từ "thùng đá" Alaska. Một cuộc chạy đua tìm vàng bắt đầu tại Alaska, mang về cho Mỹ hàng trăm triệu USD. Ngày nay, 25% dầu lửa và hơn 50% hải sản của Mỹ đến từ Alaska.

NGƯỜI NGA TIẾC NUỐI?

Những năm gần đây, nhiều người Nga cho rằng tổ tiên của họ đã sai lầm khi bán Alaska cho Mỹ với giá quá rẻ.

Sau sự kiện Nga sáp nhập Crimea, trên trang web của Nhà Trắng đã xuất hiện một bản kiến nghị với tiêu đề "Alaska, hãy quay về với Nga" với hơn 35.000 chữ ký đề nghị Nga sáp nhập vùng lãnh thổ mà họ từng trao đi. Những người ký tên bày tỏ mong muốn chính quyền Alaska tổ chức bỏ phiếu về vấn đề ly khai, bởi chính những nhà thám hiểm Nga đã khám phá ra vùng đất này.

Nếu đơn yêu cầu này thu hút được 100.000 chữ ký trong một tháng, chính quyền Tổng thống Mỹ Barack Obama khi đó sẽ phải phản hồi chính thức theo luật. Dù bản kiến nghị sau đó bị hủy nhưng nhiều người cho rằng Mỹ đã đánh cắp hoặc thuê Alaska từ Nga mà không trả lại.

Thậm chí, Phó thủ tướng Nga khi đó là ông Dmitry Rogozin đã khẳng định việc "đòi lại" Alaska là ý tưởng hoàn toàn nghiêm túc của nhiều người Nga. Sergey Aksyonov, một quan chức Crimea, từng nói: "Nếu ngày nay Nga vẫn sở hữu Alaska, tình hình địa chính trị thế giới đã rất khác".

Nhà sử học Nga Nikolay Starikov cho rằng, thỏa thuận Alaska là nhượng quyền, không phải bán đứt. "Thỏa thuận chỉ nói về việc chuyển nhượng lãnh thổ cho Mỹ chứ không xác định rõ trong bao lâu, có nghĩa là không có chuyện cho vĩnh viễn", ông Starikov nói. Theo ông, Nga cần nhấn mạnh rằng thỏa thuận về chuyển nhượng Alaska cho Mỹ "đã lỗi thời vì nó được ký kết trong một hoàn cảnh địa chính trị khác".

Một số nhà nghiên cứu cũng chỉ ra, ngân khố Nga hoàn toàn không nhận được một đồng nào từ việc chuyển nhượng Alaska bởi con tàu Orkney vận chuyển số vàng đến Nga đã bị chìm ở biển Baltic.

Nhiều ý cho rằng, một ngày nào đó, Nga sẽ "lấy lại" Alaska.

Theo Ria Novosti, vào năm 2014 khi trả lời câu hỏi của một công dân Nga về việc sáp nhập Alaska giống như Nga đã sáp nhập Crimea, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã nói đùa rằng: "70% lãnh thổ của đất nước chúng ta nằm ở Bắc bán cầu, thậm chí gần cực. Ở Alaska quá lạnh, chúng ta không nên tiến về phía đó nữa".

Ngay tại Mỹ, dù Alaska đã trở thành một trong những bang giàu có nhất, thi thoảng vẫn có những tranh luận: "Mua Alaska, được hay mất"?

Tổng chi tiêu của Mỹ cho việc phát triển các vùng lãnh thổ, quốc phòng, trợ cấp cho người định cư và những khoản chi khác trong một thế kỷ rưỡi vượt quá thu nhập ròng mà Mỹ nhận được từ Alaska, chuyên gia kinh tế Michael Powell chỉ ra trong bài báo "Alaska đã gặm nhấm các quỹ liên bang như thế nào?" đăng trên New York Times năm 2010.

Theo các nghiên cứu nội bộ, chi tiêu của Mỹ cho Alaska nhiều gấp đôi số tiền thu về cho ngân sách từ đây. Alaska có thời tiết khắc nghiệt, thiên tai xảy ra thường xuyên hơn những vùng khác nên cần nhiều tiền hơn để xây dựng đường sá.

Trong khi, nguồn thu về từ khai thác tài nguyên thiên nhiên phần lớn thuộc về cư dân địa phương, chính phủ Mỹ phải bỏ ngân sách để giải quyết các vấn đề môi trường phát sinh. Các nhà khoa học cho rằng, đồng, selen và các chất khác xuất hiện trong khí quyển do khai thác khoáng sản sẽ bắt đầu tích tụ trong các sinh vật địa phương và gây ra tình trạng tuyệt chủng của các loài quý hiếm.

Câu hỏi "Ai lời, ai thiệt từ thương vụ Alaska" hay liệu Nga có "lấy lại" Alaska hay không chắc chắn sẽ còn gây nhiều tranh cãi trong tương lai, đặc biệt khi mối quan hệ giữa Nga và Mỹ liên tục leo thang căng thẳng.

Minh Phương
Theo New York Times, Business Insider, History, Conversation

14/07/2022