Chúng ta biết rằng đại dịch COVID-19 có nguồn gốc từ một thủ phạm duy nhất: Virus SARS-CoV-2. COVID-19 (viết tắt từ corona (CO), virus (VI), disease (D) và 2019) thì là tên của căn bệnh mà nó gây ra có nghĩa là "Bệnh do virus corona mới lần đầu tiên được phát hiện năm 2019".
Mọi người cũng có thể đặt tên COVID-19 cho đại dịch, nhưng không thể gọi virus SARS-CoV-2 là "virus COVID" hay "virus COVID-19". Đó đã từng là một nhầm lẫn phổ biến về mặt thuật ngữ trong những ngày đầu của đại dịch.
Bây giờ, khi virus SARS-CoV-2 tiến hóa, đã có những thuật ngữ mới được đặt ra để gọi tên chúng: "biến thể", "biến chủng" và "chủng". Chẳng hạn bạn có thể nói "biến thể virus SARS-CoV-2 ở Anh", "biến chủng Nam Phi" hay "chủng B.1.1.7" của virus SARS-CoV-2.
Vậy các thuật ngữ này có nghĩa là gì? Và gọi như thế nào thì đúng?
Chủng (Strain)
Đây là từ mà các nhà sinh vật học sử dụng để gọi một nhóm sinh vật đến từ cùng một loài, nhưng có các đặc điểm chung phân biệt với một nhóm khác (chủng khác) cũng thuộc loài đó. Vì ý nghĩa này, "chủng" cũng đồng nghĩa với "phân loài" (subspecies).
Một chủng thông thường được phân loại ra theo các đặc điểm di truyền quan trọng của sinh vật. Nhưng chính xác thì các đặc điểm nào sẽ được coi là quan trọng để tạo ra sự phân biệt giữa các chủng, khiến chủng này không phải là chủng khác dù chúng thuộc cùng một loài?
Ranh giới này rất khó nói. Nhưng hãy lấy một ví dụ thế này. Khi một vi khuẩn gây bệnh sinh ra được gen kháng kháng sinh, gen này chắc chắn được gọi là quan trọng bởi nó đem lại lợi thế cho vi khuẩn. Chủng virus mới này sẽ tồn tại được trong môi trường kháng sinh, trong khi chủng cũ sẽ bị tiêu diệt.
Điều này giống với virus SARS-CoV-2 ban đầu được gọi là một "chủng mới" trong họ virus corona. Bởi nó là một nhóm virus đủ khác biệt so với các chủng virus corona cũ, gây bệnh cảm lạnh, SARS hoặc MERS mà con người từng gặp.
SARS-CoV-2 thường chỉ gây ra các triệu chứng nhẹ như cảm lạnh, nhưng ở một số ít bệnh nhân, nó cũng gây ra các triệu chứng suy hô hấp nặng dẫn đến tử vong như SARS. Đó là một đặc điểm quan trọng cho thấy SARS-CoV-2 là một chủng virus riêng, khác biệt.
Biến chủng (Mutant)
Theo định nghĩa khoa học, biến chủng là một kết quả xảy ra sau một đột biến - hay sự thay đổi vật chất di truyền (DNA hoặc RNA). Đột biến đó có thể chưa từng xuất hiện trước đây hoặc đã xuất hiện trở lại trong vốn gen của một quần thể.
Một biến chủng có nghĩa là chủng virus ban đầu đã đột biến để trở nên khác biệt, bất thường hoặc không còn là chủng virus đại diện cho virus đó nữa. Điều đó có nghĩa là sự kiện biến chủng phải hiếm khi xảy ra và nếu xảy ra thì phải mới xảy ra trong thời gian ngắn. Biến chủng theo đó chỉ dùng để chỉ các virus đột biến mới xuất hiện.
Ngay sau khi một virus được gọi là biến chủng, đồng hồ sẽ tích tắc đếm ngược về một ngày mà biến chủng trở thành chủng thông thường, trở lại đại diện cho virus và không còn là biến chủng nữa. Chẳng hạn, nếu virus SARS-CoV-2 ban đầu biến thành B.1.1.7 ở Anh, nó sẽ được gọi là biến chủng B.1.1.7.
Nhưng nếu sau đó một khoảng thời gian, B.1.1.7 chiếm ưu thế so với virus SARS-CoV-2 ban đầu, số lượng người nhiễm B.1.1.7 nhiều hơn SARS-CoV-2 gốc thì B.1.1.7 sẽ không thể được gọi là "biến chủng" nữa. Khi đó, nó sẽ lại được gọi là một "chủng" hoặc đúng hơn là một "dòng" của virus SARS-CoV-2.
Dòng (Lineage) và biến thể (Variant)
Thật vậy, trong khi xây dựng cây phả hệ cho virus SARS-CoV-2, các nhà sinh học đã gọi B.1.1.7 là một "dòng". Và đó cũng là thuật ngữ khoa học chính xác nhất cho B.1.1.7 và các dòng virus SARS-CoV-2 đột biến khác.
Nhưng tại sao chúng ta ít nghe thấy cách gọi này trên báo chí? Thay vào đó, từ "biến thể" đã trở thành một thuật ngữ được sử dụng rộng rãi để mô tả virus SARS-CoV-2 khi nó tích lũy được hơn 30 đột biến để trở thành B.1.1.7 với khả năng lây nhiễm nhanh hơn so với chủng ban đầu?
Hóa ra, các chuyên gia trong các lĩnh vực khác nhau lại có thuật ngữ khác nhau để chỉ một virus mới đột biến. Trong nhóm các bác sĩ y tế cộng đồng, khi một virus có được đột biến để trở thành một "dòng" mới nguy hiểm hơn, họ gọi đó là các "biến thể đáng quan tâm" (VOC hay Variant Of Connern).
Bởi vì đại dịch COVID-19 toàn cầu chủ yếu là một vấn đề sức khỏe cộng đồng, điều đó có thể giải thích tại sao "biến thể" trở thành một thuật ngữ phổ biến nhất để mô tả các "dòng" SARS-CoV-2 đột biến - như trong cụm từ "biến thể ở Anh" về mặt kỹ thuật phải được gọi là "dòng B.1.1.7".
Chúng ta có cần sửa lại cách gọi cho chuẩn?
Mặc dù các nhà sinh học có thể muốn báo chí và công chúng sử dụng đúng thuật ngữ ban đầu của họ. Tuy nhiên, một số nhà ngôn ngữ học cho rằng ngôn ngữ của các nhà sinh học không nhất thiết phải là ngôn ngữ toàn dân.
Không giống với việc gọi "virus COVID-19" sẽ biến bạn trở thành một kẻ ngớ ngẩn, từ "biến thể" vừa có thể được dùng để gọi virus SARS-CoV-2 lẫn căn bệnh COVID-19 mà nó gây ra. Đó cũng là điểm đặc biệt của cụm từ này khiến nó được sử dụng rộng rãi.
Vì vậy, chúng ra không nhất thiết phải thay đổi cách gọi biến thể B.1.1.7 là "dòng". Bạn chỉ cần nhớ đừng gọi nhầm COVID-19 là một loại virus. Tương tự, cũng không có "chủng COVID-19" hay "biến chủng COVID-19" nào cả. Gọi "biến thể COVID-19" thì đúng, tương tự với "biến thể virus SARS-CoV-2".
