Hé lộ tư liệu quý về sự xuất hiện của Čapek ở VN từ 1961

Từ lâu cái tên Karel Čapek đã đi vào tủ sách văn học dịch lẫn sân khấu kịch nói của người Việt. Tới nay, nhiều tác phẩm của ông được dịch và xuất bản tiếng Việt.

Karel Čapek (09/01/1890 - 25/12/1938) là một trong những tác giả vĩ đại nhất của Séc. Đối với nhiều người Séc, ông không chỉ là nhà văn nổi tiếng mà còn là một hình mẫu về đạo đức.

Danh nhân vĩ đại trong lòng người dân Cộng hòa Séc

Sinh ra ở Malé Svatoňovice, một làng miền núi phía đông bắc xứ Bohemia và lớn lên ở thị trấn nhỏ Úpice nơi cha ông làm bác sĩ trong một nhà máy dệt, tuổi thơ của nhà văn trôi qua trong tình yêu thương bảo bọc của người mẹ và chị cả Helena Čapek cùng anh trai Josef Čapek - cả hai sau này đều là những nghệ sĩ và nhà văn tên tuổi. Karel Čapek được biết tới như một người có tâm hồn trẻ thơ vĩnh cửu, ông đã sáng tác nhiều truyện cổ tích cho thiếu nhi lấy cảm hứng từ tuổi thơ thần tiên của mình.

Ông học vỡ lòng ở Hradec Králové trong lúc sống cùng bà ngoại, người đã đem đến ảnh hưởng của ngôn ngữ dân gian và tính hài hước trong phong cách của ông sau này. Karel Čapek cũng từng nghiên cứu ngôn ngữ Đức, Pháp, Anh, Séc và triết học, mỹ học, lịch sử nghệ thuật tại Đại học Charles ở Prague. Sau đó ông theo học tiếp văn học Đức, văn học Anh ở Berlin và Đại học Sorbone ở Pháp. Cùng anh trai, nhà văn tham gia nhiều nhóm hoạt động tiên phong về nghệ thuật và thơ ca, văn nghệ hiện đại ở Séc. Ông làm thơ, dịch thuật văn học Anh Mỹ và thơ ca Pháp sang tiếng Séc, viết báo, viết kịch, truyện ngắn và tiểu thuyết.

Karel Čapek và tờ Nhân dân của Cộng hòa Séc - nơi ông gắn bó suốt sự nghiệp làm báo của mình.

Vở kịch phản địa đàng R.U.R.

(viết tắt của Các robot toàn năng của Rossum - Rossumovi univerzální roboti) ra mắt năm 1920 đã đưa tên tuổi Karel Čapek nổi tiếng khắp thế giới. Sau đó ông còn tiếp tục sáng tác nhiều vở kịch đặc sắc khác có nội dung phản đối chiến tranh như Bệnh trắng(Bílá nemoc - 1937), Người mẹ(Matka -1938). Ông cũng được biết đến với những cuốn tiểu thuyết khoa học viễn tưởng đặc sắc dự đoán được viễn cảnh tương lai của thế giới trong Thế chiến thứ hai và cả thời đại ngày nay như Nhà máy chế tạo siêu nhiên (Továrna na absolutno - 1922), Krakatit (1922), Khi loài vật lên ngôi(Válka s mloky - 1936)…

Bên cạnh đó người đọc đương thời còn vô cùng yêu mến nhà văn qua các bài viết hóm hỉnh và sâu sắc về những chủ đề phong phú được đăng ở nhiều mục báo. Những tuyển tập truyện ngắn và truyện thiếu nhi của Karel Čapek cho đến nay vẫn được nhiều độc giả yêu thích. Sinh thời ông còn xuất bản 6 cuốn sách du ký ghi lại những chuyến đi vòng quanh châu Âu của mình.

Tự nhận là một “người châu Âu địa phương ái quốc”, Karel Čapek cực lực phản đối chiến tranh cũng như việc Đức quốc xã có ý đồ xâm lược Tiệp Khắc. Dù có cơ hội để sống lưu vong ở Anh nhưng ông từ chối và chọn ở lại đất nước mình. Ngày 25/12/1938, Karel Čapek qua đời vì viêm phổi sau một trận cảm lạnh, chỉ vài tháng ngay trước khi quân đội Đức quốc xã tràn vào Prague và cho người đến tìm bắt ông.

Čapek từng được đề cử 7 lần cho Giải Nobel Văn học liên tục từ năm 1932 đến năm 1938 nhưng ông chưa bao giờ thắng cử. Tuy vậy, hiện có một số giải thưởng văn học được đặt theo tên của ông, như giải thưởng Karel Čapek, được Câu lạc bộ Văn bút PEN của Séc lập ra từ năm 1994 để trao thưởng cho các tác phẩm văn học của tác giả Séc đã có đóng góp cho việc tăng cường hoặc duy trì các giá trị dân chủ và nhân văn trong xã hội.

Tên tuổi không hề xa lạ với nền văn học dịch Việt Nam?

Đối với độc giả Việt Nam hiện nay Karel Čapek dường như vẫn là một cái tên còn ít được biết đến so với những người đồng hương xuất xứ từ thành phố Praha cổ kính lâu đời, thủ đô Cộng hòa Séc như Franz Kafka hay Milan Kundera. Trong những năm gần đây mới có bốn tác phẩm của ông được xuất bản là tuyển tập truyện ngắn Hoa cúc xanh (2016), vở kịch R.U.R - Các robot toàn năng của Rossum (2017), tiểu thuyết Nhà máy chế tạo Siêu Nhiên (2019) do dịch giả Phạm Công Tú chuyển ngữ từ tiếng Séc và tiểu thuyết Khi loài vật lên ngôi (2016) do dịch giả Đăng Thư chuyển ngữ từ bản tiếng Anh.

Sách R.U.R - Các robot toàn năng của Rossum.

Thật ra từ lâu cái tên Karel Čapek đã tiến vào tủ sách văn học dịch lẫn sân khấu kịch nói của người Việt một cách lặng lẽ. Truyện ngắn Hoa cúc xanh về cô bé Klára hồn nhiên không biết chữ, không đọc được biển cấm ở đường tàu là người duy nhất có thể tìm ra những đóa hoa kỳ diệu giữa cuộc đời - một trong những tác phẩm được yêu thích nhất của Čapek - đã được Nguyễn Viết Lãm dịch từ bản tiếng Pháp và in trong tập truyện ngắn Tiệp Khắc năm 1961. Đây là bản dịch xuất hiện sớm nhất của ông ở Việt Nam. Sau đó Vụ Sân khấu Việt Nam đã xuất bản tập kịch Người mẹ dịch từ bản tiếng Nga vào năm 1966 cùng với những lời bình luận ngợi khen tài năng viết kịch của Karel Čapek từ cả những nhà phê bình sân khấu Nga và Việt Nam.

Lần xuất hiện thứ ba của Čapek trên văn đàn nước ta là vào năm 1987, khi vở kịch Bệnh trắng của ông được dịch giả Bình Slavická chuyển ngữ từ tiếng Séc để Nhà hát kịch Trung ương Việt Nam (tiền thân của Nhà hát Kịch Việt Nam hiện nay) dàn dựng và biểu diễn mừng Những ngày văn hóa Tiệp Khắc tại Việt Nam trong tháng 9/1987. Sau đó các tác phẩm truyện ngắn của Karel Čapek còn được dịch và in rải rác trong nhiều tuyển tập văn học châu Âu khác, từ nhiều ngôn ngữ khác nhau như tiếng Anh, tiếng Séc, tiếng Nga, tiếng Pháp… Đặc biệt các độc giả nhỏ tuổi Việt Nam đã nhiều lần có dịp được tiếp xúc với nhưng câu chuyện cổ tích dành cho thiếu nhi của ông qua các ấn bản của Nhà xuất bản Kim Đồng.

Sách, tờ rơi vở kịch của Capek tại Việt Nam.

Có thể nói Karel Čapek là một nhà văn có nhiều cơ duyên kỳ lạ với văn học Việt Nam, tưởng còn xa lạ nhưng hóa ra từ lâu đã vô cùng thân thuộc. Sự ghi nhận của thế giới với tài năng sáng tạo của ông trong suốt nhiều thập kỷ qua đã minh chứng cho những giá trị nghệ thuật và tư tưởng vĩ đại mà ông để lại cho hậu thế.

Để tái khẳng định tên tuổi của nhà văn vĩ đại này trong lòng độc giả Việt Nam, từ ngày 19/10/2019 đến ngày 26/10/2019, Đại sứ quán Cộng hòa Séc sẽ cùng phối hợp với Công ty Sách Tao Đàn, Phố sách Hà Nội, Nhà hát Kịch Việt Nam, Không gian làm việc chung Toong Coworking Space, Đại học Sư Phạm Hà Nội cũng như nhiều đơn vị văn hóa khác tổ chức Chuỗi sự kiện Văn hóa vinh danh Nhà văn Karel Čapek với nhiều hoạt động phong phú như tọa đàm, chiếu phim, hội thảo chuyên đề với Giáo sư Tiến sĩ Verita Sriratana đến từ Đại học Chulalongkorn (Thái Lan) và trưng bày giới thiệu nhiều tư liệu quý giá từ Cộng hòa Séc và Việt Nam.

Mở đầu chuỗi sự kiện, Lễ khai mạc và tọa đàm “Cuộc đời, sự nghiệp và di sản của Karel Čapek” sẽ diễn ra vào lúc 9h ngày19/10/2019 tại Phố sách Hà Nội với sự tham gia của Đại sứ Cộng hòa Séc Cộng hòa Séc tại Việt Nam - ngài Vítězslav Grepl và dịch giả Phạm Công Tú, nhà phê bình văn học Quyên Nguyễn cùng nhiều khách mời hoạt động trong lĩnh vực nghiên cứu văn học nghệ thuật.

Đặc biệt trong chương trình còn có buổi giao lưu gặp gỡ các diễn viên từng tham gia vở kịch Bệnh trắng năm 1987 ở Việt Nam và chiếu bộ phim chuyển thể từ vở kịch này do các nhà làm phim Séc dàn dựng từ năm 1937 vào 19h ngày 23/10/2019, giới thiệu một số trích đoạn phim hoạt hình chuyển thể từ truyện thiếu nhi Chuyện kể về Cún và Miu do anh trai của Karel Čapek - nhà văn Josef Čapek sáng tác với giọng lồng tiếng của Nghệ sĩ Ưu tú Xuân Bắc vào 9h ngày 26/10/2019 tại Nhà hát Kịch Việt Nam.

Thanh Bình