Quyền im lặng "triệt" bức cung, nhục hình

Một nội dung của BLTTHS 2015 (mà Quốc hội vừa thông qua, có hiệu lực thi hành từ ngày 1.7.2016) nhận được nhiều quan tâm là quyền im lặng của người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo - tương ứng với các điều 58, 59, 60 và 61. Theo đó, luật quy định ngoài các quyền khác thì người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền: “Trình bày lời khai, trình bày ý kiến, không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội”.

Công cụ để bảo vệ nghi can

Quá trình thảo luận tại Quốc hội cũng có ý kiến lo ngại nếu quy định quyền im lặng sẽ làm bó tay CQĐT, nghi can sẽ lạm dụng quyền này để kéo dài việc chứng minh tội phạm...

Tuy nhiên, TS Phan Anh Tuấn (giảng viên khoa Luật hình sự, Trường ĐH Luật TP.HCM) cho rằng không phải lo việc này, vì nếu nghi can lạm dụng quyền im lặng chưa chắc đã có lợi cho họ. TS Tuấn phân tích: “Một nghi can thực hiện một hành vi có dấu hiệu phạm tội A nhưng cơ quan tố tụng lại quy kết cho họ tội B có hình phạt nặng hơn. Lúc đó nghi can “thực hiện” quyền im lặng lại là hại chính mình”. Vì thế trong nhiều trường hợp, khai báo chính xác cũng là một biện pháp bảo vệ mình, gỡ tội cho chính mình. Do vậy, luật mới quy định im lặng là một quyền của người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo chứ không phải nghĩa vụ. Từ đó, các chủ thể này phải biết sử dụng sao cho hợp lý để nó thành công cụ bảo vệ mình.

Theo TS Tuấn, quyền này cũng không ảnh hưởng gì đến CQĐT vì BLTTHS hiện hành cũng như BLTTHS 2015 đều quy định trách nhiệm chứng minh tội phạm là của người tiến hành tố tụng, cơ quan tiến hành tố tụng. Nghi can có quyền không nói nhưng nếu thu thập đủ các chứng cứ một cách hợp pháp thì họ vẫn bị buộc tội theo đúng luật. Cạnh đó, luật cũng quy định lời khai của bị can, bị cáo chỉ là một trong các chứng cứ, nó không có giá trị là chứng cứ duy nhất buộc tội họ. “Nói chung, quyền này không cản trở gì cho cơ quan tố tụng mà lại bảo vệ được cho người vô tội” - TS Tuấn nói.

Người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội. Ảnh minh họa: T.Tùng

Cơ quan điều tra cũng hưởng lợi

Đồng quan điểm, luật sư Nguyễn Minh Luận (Đoàn Luật sư TP.HCM) nói: “Đừng hiểu máy móc quyền im lặng nghĩa là không nói gì mà vẫn được hưởng lợi. Nó chỉ có giá trị với người bị oan, còn nếu hành vi phạm tội thực sự thì vẫn bị kết tội bình thường. Cho nên ngoài việc giải thích cho nghi can anh có quyền im lặng thì người tiến hành tố tụng cũng cần khuyến khích họ khai báo nếu những lời khai đó là đúng sự thật, thành khẩn, vì nó là tình tiết giảm nhẹ” - luật sư Luận nói.

Ngoài ra, một người hoàn toàn không liên quan gì đến hành vi phạm tội thì họ cũng sẽ trình bày chứ chẳng dại gì im lặng. Còn đối với trường hợp bị nghi là có tội và cơ quan tố tụng ép họ phải nhận tội hoặc khai báo nhiều thứ, thậm chí phải lộ cả bí mật đời tư để chứng minh là mình vô tội thì không được.

“Thực hiện tốt quyền này không những không cản trở mà nó còn giúp CQĐT không phải mang tiếng bị nghi ngờ về chuyện bức cung, nhục hình. Thực tế có nhiều vụ không có dấu hiệu bức cung, nhục hình nhưng ra tòa bị cáo cứ “đổ vấy” cho điều tra viên. Như vậy, quyền im lặng đã mang lại lợi ích kép cho cả hai phía chứ không riêng gì nghi can” - luật sư Luận đánh giá.

Đảm bảo quyền con người theo Hiến pháp 2013

Trong báo cáo với Quốc hội trước khi thông qua BLTTHS 2015, Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho rằng việc quy định rõ hơn quyền khai báo, trình bày ý kiến của người bị buộc tội như trên là cần thiết. Nó hoàn toàn phù hợp với nội dung của điểm g khoản 3 Điều 14 Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị năm 1966 mà Việt Nam đã tham gia.

Một kiểm sát viên thuộc VKSND TP.HCM cho rằng tình trạng bức cung, dùng nhục hình sẽ được khắc phục, giảm thiểu tối đa khi áp dụng nghiêm túc quyền im lặng. Bởi nghi can không phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội.

“Khi cơ quan công an đã không có cơ sở ép nghi can buộc phải khai thì sẽ không có chuyện ép cung. Nếu điều tra viên dùng nhục hình để ép buộc nghi can khai sai sự thật thì bản cung đó sẽ không được tòa chấp nhận và buộc phải làm lại. Khi nghi can sử dụng quyền này thì CQĐT phải đi chứng minh họ phạm tội bằng chứng cứ chứ không thể chỉ bằng lời cung hoặc mớm cung, bức cung, dùng nhục hình. Như vậy, mục đích muốn điều tra phá án nhanh bằng biện pháp có chủ đích đã không được thỏa mãn. Đó là ý nghĩa của quyền im lặng trong việc chống bức cung, nhục hình, tiền đề dẫn đến oan sai. Nó cũng là tiền đề quan trọng để thực hiện nguyên tắc suy đoán vô tội và nguyên tắc trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về cơ quan tố tụng” - vị kiểm sát viên này phân tích.

Luật sư Nguyễn Toàn Thiện (Chủ nhiệm Đoàn Luật sư tỉnh Bình Thuận) thì cho rằng thực hiện tốt quyền im lặng còn đảm bảo quyền bào chữa, suy đoán vô tội theo Điều 31 Hiến pháp 2013. “Quyền im lặng chính là nội dung cụ thể hóa quyền được tự bảo vệ của công dân. Một nghi can bị bắt trong lúc mất bình tĩnh và bị sốc về tinh thần thì hoàn toàn có thể khai báo những điều bất lợi theo “gợi ý” của công an. Họ cần có thời gian để suy nghĩ, cân nhắc và cần có người trợ giúp pháp lý để tránh tình trạng tự đưa mình vào tình thế bất lợi, tự buộc tội chính mình” - luật sư Thiện nói.