Giải pháp nào cho bài toán ngập lụt đô thị tại thành phố Hồ chí Minh

Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) có lịch sử địa chất và địa mạo là lớp phù sa cổ bao gồm sỏi và cát, được ví như “ốc đảo” từ khi hình thành, trước thế kỷ 17. Sông Sài Gòn uốn lượn bao quanh ốc đảo này để hình thành nên các khu vực phía đông từ quá trình hình thành phù sa trẻ (chủ yếu là cát và sét), trong đó có cả bán đảo Thủ Thiêm.

Trong suốt quá trình hơn 300 năm phát triển và hình thành, về điều kiện tự nhiên có thể nói các khu vực của thành phố được hình thành trên nền đất yếu, vùng thấp dễ ngập lụt (low-lying flood plain). Các khu vực về phía Đông của thành phố yêu cầu có những lưu ý đặc biệt khi qui hoạch và xây dựng các công trình phát triển đô thị.

Bên cạnh lịch sử địa chất như vậy, địa hình của TP.HCM có độ dốc từ Tây Bắc về phía trung tâm của thành phố. Cao độ trung bình của các quận huyện thuộc khu vực Tây Bắc tương đối cao so với mặt nước biển. Tuy nhiên, cao độ trung bình của khu dân cư trong thành phố tương đối thấp, đặc biệt các quận huyện thuộc khu vực phía Nam và Đông Nam sẽ gặp khó khăn cho hệ thống thoát nước. Cả khu vực đô thị của thành phố được chia cắt bởi hệ thống sông và kênh rạch và hình thành nên 5 lưu vực thoát nước. Đây là đặc điểm chính đóng vai trò quan trọng và ảnh hưởng đáng kể đến việc thoát nước của TP.HCM.

Hệ thống thoát nước và các nguyên nhân gây lụt

Các cơ sở hạ tầng và cấu phần của một đô thị có đáp ứng được cho quá trình phát triển đô thị đều phụ thuộc vào việc qui hoạch và quản lý của con người ngay từ khi đô thị đó được định hình và xây dựng. Hạ tầng cấp - thoát nước của đô thị cũng không ngoài qui luật này. Hệ thống thoát nước của một đô thị có tốt và hiệu quả hay không phụ thuộc vào đặc điểm địa hình và công tác qui hoạch đô thị. Các đô thị tại các nước phát triển được qui hoạch có tính toán một cách chi tiết đến việc thiết kế các hạ tầng cơ bản này, nhiều đô thị được xây dựng cách đây hơn 100 năm nhưng các cấu phần hạ tầng cơ bản vẫn không bị xáo trộn mà vẫn được duy trì và phù hợp cho việc phát triển và mở rộng của đô thị trong tương lai.

Các đô thị ở Việt Nam hầu hết được xây dựng từ thời Pháp và Mỹ (trước 1975). TP.HCM là một đô thị được xây dựng trước 1975 với qui mô lúc đó cho một đô thị không đông dân như bây giờ. Do vậy, các vấn đề về hạ tầng đô thị của thành phố không thể theo kịp và đáp ứng cho quá trình đô thị hóa quá nhanh trong thời gian 10 năm qua.

Hệ thống cấp - thoát nước của thành phố đã và đang gặp nhiều thách thức cho quá trình phát triển này. Việc thoát nước tự nhiên của thành phố đã và đang gặp khó khăn vì 2 lý do chính sau đây:

- Cao độ trung bình của toàn thành phố chỉ khoảng 2m so với mực nước biển.

- Hệ thống kênh rạch đan xen trong đô thị bị ảnh hưởng của chế độ bán nhật triều.

Như đã nêu ở trên, đặc điểm địa hình là yếu tố tự nhiên của TP.HCM. Qui hoạch và quản lý đô thị là yếu tố góp phần quan trọng nhằm giải quyết các vấn đề về ngập lụt bao gồm cả yếu tố môi trường và cảnh quan đô thị. Công tác qui hoạch đô thị của TP.HCM trong một thời gian dài vừa qua đã thể hiện những yếu kém và sai lầm từ nguyên nhân thiếu kiến thức, thiếu hiểu biết và hạn chế về tầm nhìn quản lý đô thị. Hậu quả là rất nhiều vấn đề liên quan đến môi trường và quản lý đô thị nảy sinh đang ngày càng là những thách thức rất lớn cho thành phố, bao gồm: ngập úng đô thị vào mùa mưa; ô nhiễm môi trường nước tại các kênh rạch; ô nhiễm môi trường tại các khu dân cư xen kẽ các cơ sở sản xuất. Trong đó, vấn nạn ngập lụt đô thị vẫn chưa có lối thoát.

- Hệ thống thoát nước tại các khu vực quận huyện của thành phố phụ thuộc vào mạng lưới kênh rạch của 5 lưu vực, bao gồm: Nhiêu Lộc - Thị Nghè; Tân Hoá - Lò Gốm; Kênh Đôi - Kênh Tẻ; Kênh Tàu Hủ - Bến Nghé; Tham Lương - Vàm Thuật. Tuy nhiên, các hệ thống kênh này không đáp ứng được khả năng thoát nước cho thành phố vì bị bồi lấp, tắc nghẽn và lấn chiếm bất hợp pháp. Các hệ thống kênh này đang được triển khai cải tạo và nâng cấp. Nếu hoàn thành chỉ đáp ứng khả năng chuyển tải và thoát nước cho từng lưu vực cục bộ với số dân khá đông.

Theo thời gian, người dân thành phố luôn chứng kiến cảnh ngập lụt đô thị xảy ra thường xuyên hơn và ngày càng trải rộng nhiều hơn tại các khu vực đô thị của thành phố. Cho dù Sở Giao thông Công chánh thành phố đã cố gắng xóa các điểm ngập lụt mỗi năm, nhưng vấn đề xem ra vẫn bế tắc và không hiệu quả. Sở dĩ những nỗ lực của cơ quan chức năng (Sở GTCC) không đáp ứng được là vì:

- Các hệ thống thoát nước của thành phố không đảm bảo độ dốc cần thiết để đảm bảo việc thoát nước tự nhiên.

- Hệ thống thoát nước trước đây của TP.HCM (trước 1975) được thiết kế và xây dựng cho các khu trung tâm quận 1, 3 và khu vực sân bay Tân Sơn Nhất. Do vậy, hệ thống thoát nước hiện nay đô thị của TP.HCM không đồng bộ và thiếu tính gắn kết giữa các quận trung tâm và khu vực mới phát triển.

- Hệ thống thoát nước đô thị là hệ thống thoát nước chung cho cả nước thải sinh hoạt và nước mưa. Hệ thống này dễ bị quá tải vào mùa mưa khi lượng mưa tăng cao. Do vậy dẫn đến hiện tượng tràn và gây ngập cục bộ.

- Bề mặt đô thị ngày càng bị bê tông hóa (vỉa hè, lối đi bộ, bãi đậu xe, các toà nhà cao tầng,…), giảm bề mặt thấm lọc tự nhiên (bãi cỏ, công viên, cây xanh,…). Vì vậy, khi có lượng mưa lớn cùng với việc quá tải của hệ thống cống thì việc gây ngập lụt là tất yếu.

- Khi mưa lớn và gây tràn thì không có nơi lưu chứa (lưu giữ) tạm thời trước khi được chuyển tải đến nơi tiếp nhận vì các khu vực trũng thấp (ao hồ tự nhiên) của thành phố bị san lấp cho mục đích nhà ở.

- Công tác qui hoạch đô thị của thành phố thường chạy theo sau việc đô thị hoá tự phát. Khi các khu dân cư hình thành một cách tự phát thì nhà nước mới nghĩ đến việc qui hoạch. Do tự hình thành nên các khu dân cư này lại thiếu hạ tầng cơ sở cho việc cấp - thoát nước, nước thải hoặc nước mưa được chảy tràn tự nhiên hoặc đổ ra các vùng trũng thấp.

- Công tác duy tu hệ thống thoát nước chỉ mang tính đối phó, không được xây dựng trên nguyên tắc quản lý đô thị. Tắc nghẽn đến đâu thì nạo vét đến đó và việc khắc phục chỉ mang tính cục bộ từng khu vực tại những thời điểm nhất định.

- Thành phố chưa quan tâm đúng mức đến tầm quan trọng của hệ thống thoát nước đô thị. Việc giải quyết ngập lụt được xem như là công việc kiêm nhiệm của Sở GTCC - một cơ quan luôn luôn đối phó với những vấn đề đô thị nan giải nhất của thành phố hiện nay như giao thông, cấp - thoát nước.

- Ngân sách cho việc thiết kế và bảo trì hệ thống thoát nước đô thị không tương xứng với mức độ đầu tư cho hệ thống cấp nước, trong khi cấp nước và thoát nước là hai yếu tố quan trọng như nhau. Đây chỉ là hệ quả của việc chưa xác định đúng trọng tâm của vấn đề cần ưu tiên.

Một số giải pháp cho việc giải quyết ngập lụt đô thị

Thuật ngữ phát triển bền vững đã được sử dụng rất nhiều trong các vấn đề về chính sách và quản lý của thành phố. Tuy nhiên, thuật ngữ này cần được hiểu đầy đủ và rộng rãi hơn không chỉ phát triển bền vững về kinh tế mà còn về đô thị, môi trường, dân số. TP.HCM có phát triển bền vững hay không đều phụ thuộc vào các yếu tố này.

Việc tìm giải pháp cho vấn nạn ngập lụt đô thị lại tuỳ thuộc vào chiến lược qui hoạch đô thị của thành phố có bền vững hay không. Vấn đề ngập lụt đô thị của thành phố thường mang tính cục bộ. Riêng khu vực quận Bình Thạnh thường xuyên bị ảnh hưởng yếu tố triều cường. Các khu vực còn lại của thành phố rất dễ bị ngập lụt vào mùa mưa hoặc khi những cơn mưa với cường độ lớn. Hầu hết các trục đường chính của khu trung tâm thành phố trở thành những “con sông nội thị” gây cản trở lớn lao đến các hoạt động xã hội. Như vậy, việc tìm các giải pháp nhằm hạn chế việc ngập lụt đô thị của thành phố phụ thuộc rất nhiều vào công tác qui hoạch. Tuy nhiên, để có thể mang lại kết quả và thành công, thành phố cần xác định các chiến lược sau đây:

- Qui hoạch đô thị là một bài toán đòi hỏi đáp số có tầm nhìn lâu dài. Toàn bộ bức tranh chung hay bức tranh đô thị tổng thể của TP.HCM nên được phác thảo từ đầu. Bức tranh tổng thể này cần được xây dựng trên nguyên tắc phát triển bền vững. Các giai đoạn xây dựng và phát triển đô thị của thành phố phải tuân theo các nguyên tắc tạo thành tổng thể.

- Khái niệm về một đô thị phải được hiểu theo nghĩa rộng mang tính bền vững về mặt sinh thái. Các cơ sở hạ tầng của đô thị cần phải có đủ các cấu phần then chốt: hệ thống cấp - thoát nước; hệ thống giao thông; hệ thống cung cấp năng lượng (điện - ga); không gian mở và vùng đệm; khu giải trí cho cộng đồng.

- Thay đổi về mặt nhận thức: phát triển và đô thị hoá không đồng nghĩa với việc bê tông hoá đô thị. Cần đảm bảo mức độ tương xứng giữa tỷ lệ mảng xanh (cây xanh, khong gian mở) và mảng xám (công trình xây dựng).

- Các yếu tố về môi trường đô thị: hoạt động công nghiệp - thương mại và dịch vụ cần phải được gắn kết có hệ thống trong bức tranh tổng thể đó.

- Điều chỉnh chính sách sử dụng đất đô thị. Xác định đúng đắn, hợp lý các mục đích sử dụng đất đô thị. Các khu vực được qui hoạch là khu dân cư, công trình công cộng đều phải được giám sát chặt chẽ.

Tóm lại có thể nói rằng, lời giải cho bài toán thoát nước đô thị nằm ở các giải pháp qui hoạch đô thị. Ngay từ bây giờ, cho dù là đã trễ, thành phố nên tập trung ưu tiên giải quyết các vấn đề sau:

- Khôi phục lại (Rehabilitation and Reconstruction) các khu vực trũng thấp, ao hồ tự nhiên trong đô thị. Bài học kinh nghiệm này có thể quan sát rõ tại nhiều khu vực của TP.HCM và tại TP Đà Nẵng, khi chính quyền lấp một phần hồ Thạch Gián (có chức năng lưu chứa nước mưa) cho mục đích nhà ở và công trình giao thông. Hậu quả là khu vực dân cư và giao thông mở rộng luôn bị ngập lụt vào mùa mưa do không có đủ nơi lưu giữ khi có cường độ mưa lớn.

Giải pháp này sẽ mang lại những lợi ích lâu dài cho đô thị như sau:

- Các ao hồ sẽ đóng vai trò là các nơi lưu chứa (detention/retention ponds) nước mưa (trước khi được thoát ra sông/biển) nhằm giảm nguy cơ gây ngập lụt vào mùa mưa;

- Các khu vực này sẽ đóng vai trò như là các không gian mở và vùng đệm (Open spaces/Buffer zones) trong đô thị nhằm cải thiện điều kiện vi khí hậu, đồng thời cải thiện môi trường cảnh quan đô thị không bị ngột ngạt bởi những toà nhà và các công trình bê tông.

Nếu giải pháp này được áp dụng cho các khu đô thị hiện hữu và các khu đô thị mới quy hoạch thì mục tiêu để đạt được một đô thị sinh thái (Eco-Politan) sẽ thay đổi bộ mặt của thành phố trong tương lai.

- Gắn kết các dự án hiện hữu về cải thiện hệ thống kênh rạch đô thị trong công tác qui hoạch, giải quyết ngập lụt và cảnh quan đô thị. Không dùng các hệ thống kênh rạch hiện hữu cho mục đích chuyển tải nước thải sinh hoạt mà nên dùng cho mục đích chứa nước mưa nhằm cải thiện cảnh quan đô thị (như dự án cải tạo kênh Tân Hóa - Lò Gốm do chính phủ Bỉ hỗ trợ).

- Cần kiên quyết thực hiện các phương án về quy hoạch tổng thể hệ thống thoát nước cho thành phố đến sau 2010. Việc giải quyết nước thải đã có phương án thiết kế bằng hệ thống cống bao như các phương án đã được chấp nhận trong dự án cải tạo kênh Nhiệu Lộc - Thị Nghè.

- Các hệ thống thoát nước đô thị nên được thiết kế theo lượng mưa với tần suất ít nhất là 5-10 năm.

- Sử dụng đúng mục đích của phí thoát nước thải đô thị cho việc tái đầu tư và xây dựng nhân sự - thiết bị cho công tác bảo trì và duy tu.

- Phân quyền (Decentralization) về chức năng hoạt động của Sở GTCC, chức năng về thoát nước nên được tách biệt và do một đơn vị độc lập chịu trách nhiệm đáp ứng dịch vụ này cho đô thị. Đơn vị độc lập này có thể là của nhà nước có đối tác tư nhân để người dân giám sát (thông qua các đại biểu HĐNN ở các quận huyện). Giải pháp này cò thể giảm nhẹ khối lượng công việc của Sở GTCC trong khi phải đối mặt với nhiều vấn nạn khác đầy thách thức của một đô thị rộng lớn như TPHCM.

- Khuyến khích tư nhân (Privatization) tham gia hoạt động trong lĩnh vực thoát nước nhằm cung cấp dịch vụ thoát nước (như đã nêu trên). Hoạt động của đơn vị này được dựa vào phí đóng phí nước thải của người dân đô thị. Nhà nước đóng vai trò kiểm soát và quản lý thông qua các qui định và chính sách. Như vậy nhà nước vừa có thể “liên doanh” với tư nhân với tư cách là đối tác (partner) vừa là người hỗ trợ (facilitator) thông qua việc xác lập các chủ trương và chính sách.

- Khuyến khích cộng đồng (Public participation) tham gia vào việc giám sát công tác quản lý và giải quyết ngập lụt. Mục đích tham gia của cộng đồng không phải kiện cáo, chỉ trích cơ quan nhà nước, mà hãy cùng cơ quan nhà nước xác định đúng nguyên nhân và tìm giải pháp hợp lý.

Đối với các khu đô thị mới được qui hoạch cần phải ưu tiên thiết kế 2 hệ thống thoát nước mưa và nước thải tách biệt. Giải pháp này đòi hỏi chi phí cao trong đầu tư ban đầu nhưng đạt được những lơi ích lâu dài như sau:

- Có thể thu gom riêng nước mưa cho các mục đích sử dụng khác không đòi hỏi yêu cầu chất lượng nước cao như tưới cây đường phố, tưới công viên, vệ sinh đường phố, bổ sung nguồn nước ngầm, làm vòi phun nước nhân tạo tại các khu vui chơi công cộng (Recreationla areas). Giải pháp này sẽ có ý nghĩa hơn khi thành phố ngày càng bị áp lực thiếu nước cấp cho sinh hoạt và tài nguyên nước đang dần bị cạn kiệt.

- Khi nước mưa được thu gom và tách riêng thì khả năng gây ngập lụt sẽ được giải quyết đồng thời không gây ô nhiễm cho nguồn tiếp nhận (kênh rạch, ao hồ) do nước mưa chảy tràn cuốn theo chất ô nhiễm từ khu vực chợ, đường phố, bãi đậu xe...

Về lâu dài, TP.HCM nên tham gia vào tổ chức các thành phố bền vững (Sustainable Cities Task Force) do Hội đồng Hợp tác Kinh tế Thái Bình Dương thành lập (PECC- Pacific Economic Cooperation Council). Hội đồng này đã tổ chức nhiều hội thảo (2 năm một lần) về các dịch vụ đô thị tại các thành phố của các nước đang phát triển như: Jakarta (Indonesia), Bangkok (Thái Lan), Shanghai (Trung Quốc), Hồng Kông, Suva (Fiji), Adelaide (Úc), Mexico Valley (Mexico)… các vấn đề đô thị được tổ chức này quan tâm chủ yếu là dịch vụ cấp nước, thoát nước, giao thông bền vững đô thị.

Võ Lê Phú
(Đại học Adelaide - Úc)