Nước giàu dùng viện trợ làm công cụ thuyết phục

Viện trợ nước ngoài được coi như quỹ từ thiện. Ít nhất về lý thuyết, một nước giàu cấp tiền cho các nước nghèo với mục đích đáp ứng nhu cầu nhân đạo và đẩy mạnh tốc độ phát triển kinh tế. Trên thực tế, khi Mỹ, Nhật Bản hay châu Âu viện trợ, họ đều có những động cơ chính trị, an ninh quan trọng.

"Viện trợ nước ngoài phụ thuộc phần lớn vào lý do chính trị và chiến lược, sau đó mới là nhu cầu kinh tế và chính sách của nước nhận", nhà kinh tế Alberto Alesina tại ĐH Harvard và David Dollar thuộc Ngân hàng Thế giới nhận định trong một nghiên cứu chung. Một ví dụ là viện trợ của Mỹ cho Israel và Ai Cập. Cairo được trợ giúp tài chính vì đã đạt thoả thuận hoà bình với Tel Aviv năm 1979. Viện trợ cho hai quốc gia này nhiều năm nay chiếm tới 1/3 tổng số viện trợ nước ngoài của Mỹ. "Israel không cần trợ giúp tài chính. Bản thân họ đã là nước giàu rồi", chuyên gia viện trợ nước ngoài John Sewell nói.

Tuy nhiên, vì những lý do chính trị trong nước, cộng với thực tế Israel là đất nước dân chủ thân thiện với Mỹ duy nhất trong khu vực, Washington giúp đỡ Tel Aviv về tài chính trong công cuộc chiến đấu với người Palestine đầy bạo lực và tốn kém. Đầu năm nay, trong dự luật bổ sung cho chi phí chiến tranh Iraq, Quốc hội Mỹ đã cho Israel thêm 1 tỷ USD viện trợ quân sự và 9 tỷ USD các khoản bảo đảm vốn vay mới. Mỗi năm Tel Aviv đã nhận 2,7 tỷ USD/năm.

Hồi thập kỷ 1980, trong Chiến tranh Lạnh, 4 nước nhận viện trợ nhiều nhất của Mỹ ở châu Phi là Somalia, Sudan, Zaire (hiện là Congo) và Liberia. Khoản tiền được trợ giúp này nhằm để ủng hộ những chế độ không cộng sản, dù nó có tồi tệ đến đâu đi chăng nữa, trong cuộc cạnh tranh với Liên Xô giành ảnh hưởng trên thế giới.

Dưới thời cố tổng thống Mobutu Sese Seko, Zaire nhận được 9 khoản vay từ Ngân hàng Thế giới, với sự thông qua của Mỹ, bất chấp tình hình kinh tế yếu kém. "Tất cả số tiền đó chẳng giúp gì cho phát triển. Một phần nó rơi vào túi của giới cầm quyền", ông Sewell, chuyên gia viện Smithsonian, nói.

Với Chiến tranh Lạnh kết thúc cách đây hơn 10 năm, một số người hy vọng viện trợ song phương sẽ thực sự hướng vào mục tiêu phát triển và nhân đạo hơn. Chính quyền Bush dự định chi 15 tỷ USD trong 5 năm để chống AIDS ở nước ngoài. Theo Tamara Wittes, chuyên gia Viện Hoà bình Mỹ tại Washington, kế hoạch đó cho thấy Mỹ sẵn sàng chi tiền vào các vấn đề phát triển kinh tế. Nó có thể tạo ra lợi ích về chính trị ở châu Phi. Nhưng đó thực sự chỉ là một cử chỉ nhân đạo. "Tôi hy vọng thế giới đã thay đổi, nhưng thực tế, chính trị vẫn đóng vai trò quan trọng", ông Dollar nói.

Điều này được minh chứng vào cuối năm ngoái, khi Mỹ, Anh không thành công trong việc tìm đủ nước ủng hộ trong Hội đồng Bảo an để thông qua bản nghị quyết thứ hai cho phép xâm chiếm Iraq. Washington đề nghị viện trợ cho Thổ Nhĩ Kỳ 6 tỷ USD nếu nước này cho phép lính Mỹ sử dụng lãnh thổ. Ankara vẫn có thể nhận thêm viện trợ vì không chuyển quân vào giếng dầu Kirkuk.

Viện trợ của Mỹ dành cho Pakistan, ngừng lại năm 1998 khi Islamabad phát nổ một quả bom hạt nhân, được nối lại khi nước này trở thành đồng minh của Washington trong cuộc chiến chống khủng bố và Al-Qaeda. Trong trường hợp CHDCND Triều Tiên, Mỹ và Hàn Quốc đang giải quyết một vấn đề khó khăn: Liệu họ có nên viện trợ lương thực cho Bình Nhưỡng trên cơ sở nhân đạo, hay trừng phạt Bình Nhưỡng vì họ đã theo đuổi vũ khí hạt nhân?

Các nhân tố chính trị khác cũng ảnh hưởng đến mức độ viện trợ. Theo nghiên cứu Alesina - Dollar, những "người bạn" của Mỹ hay Nhật Bản bỏ phiếu "chính xác" ở Liên Hợp Quốc đã được thưởng bằng khoản viện trợ xứng đáng. Như vậy, các nhà tài trợ đơn giản "mua" sự ủng hộ chính trị của thế giới đang phát triển.

Một nhân tố khác ảnh hưởng đến viện trợ là quy chế thực dân. Một cựu thuộc địa không dân chủ nhận được khoản trợ giúp nhiều gấp đôi so với quốc gia không phải là thuộc địa và dân chủ từ một nước. Các cựu thuộc địa cũng được ưu đãi thương mại hơn. Điều này đặc biệt đúng với các khoản viện trợ của Pháp.

Nguyễn Hạnh (theo CSM)