Chiến bại Waterloo của giá trị phương Tây

Trong bối cảnh Mỹ đang sa lầy trong cuộc chiến Iraq, Martin Jack - cộng tác viên khoa học của Trung tâm Nghiên cứu châu Á thuộc Học viện Kinh tế London - đưa ra nhận xét rất đáng chú ý trong bài viết đăng trên tờ The Guardian (Anh) dưới tựa đề “Chiến bại Waterloo của giá trị đạo đức phương Tây”.

Theo ông, các sự kiện ở Iraq và sự phát triển đến chóng mặt của các “con rồng kinh tế” ở châu Á đang làm tiêu tan huyền thoại về ưu thế các giá trị của phương Tây.

Tác động của Iraq

Theo Martin Jack, cơ sở luận chứng của những người ban đầu ủng hộ cuộc xâm lược Iraq là tư tưởng về ưu thế các giá trị đạo đức của phương Tây. Đối nghịch với chế độ cầm quyền hà khắc của Saddam Hussein, ban đầu các lực lượng liên quân nổi lên như là biểu tượng về các “giá trị dân chủ” và “quyền con người”.

Nhìn lùi về quá khứ, sau khi hệ thống xã hội chủ nghĩa sụp đổ, từ những năm 1990, trong nền kinh tế thế giới đương đại chỉ còn lại một mô hình phương Tây và quá trình toàn cầu hóa là vật mang tự nhiên của mô hình đó. Nhưng cũng trong 30 năm gần đây, quá trình hiện đại hóa diễn ra với tốc độ chóng mặt ở Đông Á. Nước Mỹ chiến thắng trong “chiến tranh lạnh” tự coi mình là “vị cứu tinh” của thế giới, định đoạt tương lai của tất cả các nước.

Nếu trong thời gian cầm quyền của Tổng thống Bill Clinton điều đó chưa thể hiện rõ nét, thì dưới thời chính quyền của Tổng thống G. Bush nó trở thành một định đề có tính nguyên tắc. Nếu một quốc gia nào đó không chịu tuân theo ý chí của Mỹ, liền bị coi là các nước “bất trị” và Washington đe dọa sử dụng sức mạnh để buộc họ phải “tâm phục khẩu phục”. 

Quay trở lại tình hình Iraq, sự chống đối ngày càng tăng của người dân Iraq gợi cho phương Tây nhớ lại bài học đã bị lãng quên của thời đại chống chiến tranh thực dân, trong đó những người thuộc các chủng tộc khác và nền văn hóa khác không muốn họ bị nước ngoài cai trị.

Sự tiết lộ vô vàn các hành vi tội ác do liên quân thực hiện đã nói lên một thực tế là ưu thế về giá trị đạo đức của phương Tây chỉ còn là một huyền thoại. Trong tuần đầu tháng 5-2004, Tổng thống Mỹ G. Bush tuyên bố: “Mọi người khi nhìn thấy những bức ảnh này (ghi lại hình ảnh các quân nhân Mỹ ngược đãi tù binh Iraq - LND) không hiểu được tính cách đích thực và tâm hồn của người Mỹ”.

Trên thực tế, những bức ảnh từ nhà tù Abu Ghraib chính là một phần không tách rời của tính cách và tâm hồn một xã hội được xây dựng nhờ sự đàn áp các dân tộc khác trên hành tinh, một xã hội mà trong đó 40 năm trước đây đa số thanh niên da đen bị giam cầm trong hàng rào dây thép gai, một xã hội đã từng tiêu diệt hàng triệu người dân Việt Nam vô tội và giàu lòng nhân ái, một xã hội đã từng tin tưởng rằng các giá trị của họ là khuôn mẫu cho toàn thế giới, sẵn sàng sử dụng sức mạnh để áp đặt mô hình này cho thế giới và tự đặt mình lên trên luật pháp quốc tế. Đó là tất cả những gì gọi là “giá trị của Mỹ”.

Cảm nhận ngày càng sâu sắc về một cuộc khủng hoảng sẽ đến với Mỹ và Anh ở Iraq là dấu hiệu đầu tiên chứng tỏ thế giới đương đại đang thay đổi thái độ đối với khái niệm “ưu thế đạo đức và tinh thần của phương Tây”. Tư tưởng cho rằng liên quân là “người giải phóng”chứ không phải là “người chiếm đóng” đã bị lãng quên và từng ngày đang trở nên vô lý hơn bao giờ hết. Quan niệm “Mỹ là một siêu cường duy nhất” đã từng gây sự chú ý lớn trên toàn thế giới giờ đây chỉ còn là một nét chấm phá mờ nhạt trong một bức tranh phức tạp hơn của sự phát triển toàn cầu.

Thách thức từ giá trị châu Á

Trong khi đó, một xu hướng khác nổi lên trong một phần tư thế kỷ cuối cùng của thế kỷ 20 có một giá trị quan trọng hơn: đó là sự tăng trưởng về kinh tế ở Đông Á, trước hết là ở Trung Quốc và Ấn Độ là hai nước chiếm tới 40% dân số thế giới. Việc Trung Quốc trở thành một trong những quân cờ mạnh nhất trên bàn cờ quốc tế, trong tương lai có thể trở thành một siêu cường mới, sẽ là khúc dạo đầu của một quá trình phổ biến ảnh hưởng các giá trị Trung Quốc trên toàn cầu. S

au đó, điều tương tự cũng sẽ xảy ra với Ấn Độ. Phương Tây ngạo mạn cho đến tận bây giờ vẫn đánh giá sự tăng trưởng kinh tế trong những “con rồng kinh tế” đó chỉ là một sự khẳng định đơn giản đối với ảnh hưởng ngày càng gia tăng của mô hình kinh tế tư bản. Các chương trình tin tức của Hãng thông tấn BBC không ngớt khẳng định rằng người Trung Quốc đang được “phương Tây hóa”.

Tất nhiên điều này đúng về một số phương diện nào đó, nhưng về nhiều phương diện khác thì hoàn toàn không phải vậy. Khái niệm “hiện đại” không chỉ bao gồm công nghệ và thị trường, nó còn ẩn giấu sâu sắc ở văn hóa và do văn hóa quyết định. Không sớm thì muộn, chúng ta sẽ được chứng kiến một tình cảnh phương Tây không còn chiếm vị trí độc quyền trong khái niệm “hiện đại”.

Ngoài cách hiểu “hiện đại” của chúng ta ra còn có các cách hiểu khác. Trong bối cảnh cuộc chiến Iraq, chúng ta đang đứng trước ngưỡng cửa của một thế giới khác mà ở đó các giá trị của phương Tây đang bị suy giảm nhanh hơn so với bất kỳ giai đoạn nào của lịch sử kể từ thời điểm “thăng hoa” của châu Âu năm thế kỷ về trước.  Lịch sử của một phần tư thế kỷ tiếp theo trong thế kỷ 21 sẽ không chỉ có “sức mạnh siêu phàm” của Mỹ mà còn cả sự gia tăng về sức mạnh và ảnh hưởng các giá trị đạo đức và văn hóa của các nước châu Á.

MARTIN JACK (viết trên The Guardian)
LÊ MINH QUANG trích dịch